Σάββατο 25 Ιουλίου 2009

Χάρολντ Πίντερ 1930-2008 (γραμμένο μαζί με τον Γιάννη Μανιάτη)




Ένας πραγματικός διανοούμενος οφείλει να είναι προοδευτικός, κι αν όχι ο ίδιος , οφείλει να είναι προοδευτικό το έργο του. Ο πρόσφατα, αποθανών νομπελίστας Χάρολντ Πίντερ τήρησε και τις δύο παραπάνω προϋποθέσεις..

Το έργο του

Γεννημένος στο Χάκνεϋ του Λονδίνου από Εβραίους γονείς εργατικής τάξης, ο Πίντερ αναδείχθηκε ως μια από τις σημαντικότερες φωνές του θεατρικού λόγου κατά το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα, ανοίγοντας νέους δρόμους στη θεατρική γραφή και στον τρόπο που αντιμετωπίζεται η θεατρική πράξη εν γένει. Ξεκινά ως ηθοποιός περιοδεύοντας στην Αγγλία και την Ιρλανδία.. Το 1957 και ενώ έχει κάνει τα πρώτα του βήματα στην ποίηση και στην πεζογραφία, μια τυχαία εικόνα σε ένα πάρτι γεννά το πρώτο του μονόπρακτο, «Το Δωμάτιο». Την ίδια χρονιά γράφει τα έργα «Dumb waiter» και το « Πάρτι γενεθλίων». Ήδη από τα πρώτα αυτά έργα βλέπουμε τα χαρακτηριστικά του πιντερικού κανόνα να κυριαρχούν. Παράλογο, σιωπές και παύσεις, μια ακαθόριστη εξωτερική απειλή, σχέσεις ορισμένες από την μετακύλιση της ισχύος από το ένα πρόσωπο στο άλλο, στοιχεία που καταδηλώνουν εμφανώς τους λογοτεχνικούς του προγόνους Κάφκα και Μπέκετ, διαμορφώνοντας ταυτόχρονα τους κατεξοχήν πιντερικούς χαρακτήρες.. Το 1959, γνωρίζει την επιτυχία με τον «Επιστάτη». Το έργο παρουσιάζει την σύνθετη σχέση ανάμεσα σε δύο αδέλφια και έναν τυχαίο αλήτη. Τα θέματα της ρευστότητας της εξουσίας, του σπιτιού ως αρχέτυπου (αλλά και διάψευσης) ασφάλειας , της βαναυσότητας, των βασανιστηρίων και της εκμετάλλευσης δένουν με τη μουσική και ελλειπτική γλώσσα σε ένα σύνολο μακριά από το συγκεκριμένο της δομής αλλά με τη σαφήνεια της ατμόσφαιρας.. Στην πρώτη αυτή περίοδο θα ακολουθήσουν αρκετά έργα με σημαντικότερα την «Επιστροφή» και τον «Εραστή»
Το 1970 αρχίζει η δεύτερη περίοδος του συγγραφέα. Χωρίς να εγκαταλείπει τα εκφραστικά του μέσα και τη βασική του θεματική και μετά από μακροχρόνια ενασχόληση με το έργο του Προυστ, το θέμα του χρόνου και του παρελθόντος γίνεται κεντρικό στο έργο του Πίντερ. Στους «Παλιούς καιρούς», ο συγγραφέας περιγράφει τη ρευστότητα της ανάμνησης και άρα της πραγματικότητας.. Δύο γυναίκες και ένας άντρας αναπολούν γεγονότα που συνέβησαν ή δεν συνέβησαν, με την ανάμνηση να αντικαθιστά το γεγονός ως πραγματικότητα. Ακόμα και η παρουσία των προσώπων γίνεται θολή με τις γυναίκες να ταυτίζονται ή απλά να υπάρχουν ως παρελθόν του άντρα. Η ομοιότητα και η διαφορά ανάμεσα στους χαρακτήρες υπό το πρίσμα της ανάμνησης και το απροσδιόριστο του παρελθόντος που προσδιορίζει το παρόν επαναλαμβάνεται και στα δύο σημαντικότερα έργα αυτής της περιόδου, τη «Νεκρή ζώνη», και την «Προδοσία». Στο πρώτο από αυτά, γραμμένο το 1974, ο Πίντερ περιγράφει την εισβολή του Σπούνερ στο σπίτι του ποιητή Χίρστ. Το έργο θέτει το ερώτημα του ποιος είναι ο ‘’εισβολέας’’: ένας παλιός συμμαθητής του Χιρστ, μια άλλη εκδοχή του εαυτού του ή απλά ένας φαρσέρ; Η φιγούρα του Χίρστ ανήμπορη απέναντι στο θολό της ανάμνησης είναι μια από τις συγκλονιστικότερες φιγούρες στο σύγχρονο θέατρο. Στην «Προδοσία», έργο γραμμένο το 1978, ο Πίντερ καταπιάνεται με το Ιψενικό τρίγωνο, την παράνομη σχέση μιας γυναίκας με τον καλύτερο φίλο του άντρα της. Το πρωτότυπο δραματουργικό στοιχείο, είναι ο τρόπος διήγησης,, αφού τη ιστορία μας αποκαλύπτεται με αντίστροφη φορά, από το τέλος προς την αρχή. Το έργο ακροβατεί συνειδητά ανάμεσα στο κοινότοπο του τριγώνου και όλες τις λεπτομέρειες που το απομακρύνουν από αυτό, δίνοντας του το βάρος μιας πρωτότυπης μοντέρνας εκδοχής του ίδιου μύθου. Η μουσική των σιωπών και των παύσεων γίνεται στα έργα αυτά πιο εσωτερική και λιγότερο απειλητική και αν εκφράζει κάτι είναι λιγότερο η έλλειψη επικοινωνίας ανάμεσα στα πρόσωπα και περισσότερο η αδυναμία προσδιορισμού της ίδιας της πραγματικότητας , του παρελθόντος , της ύπαρξης..
Στην τελευταία περίοδο του θεατρικού έργου του Χάρολντ Πίντερ, κυριαρχεί το έντονα πολιτικό στοιχείο. Πρέπει να τονίσουμε εδώ την μόνιμη ενασχόληση του συγγραφέα με τα κοινά, την θέση και τις δηλώσεις του σε μια σειρά από θέματα και τον πολιτικό του ακτιβισμό, στοιχεία που την περίοδο αυτή μετουσιώνονται σε θέατρο . Το «Ένα και φύγαμε»(1984), πρώτο σε μια σειρά από πολιτικά έργα, περιγράφει τη διαδικασία βασανισμού σε κάποιο απροσδιόριστο καθεστώς το οποίο θα μπορούσε να είναι οποιαδήποτε δυτική κοινωνία. Πολέμιος των βασανιστηρίων, ο Πιντερ εντάσσει στο έργο αυτό όλη του την απόγνωση για τον βάναυσο θεσμό. Αυτή η απόγνωση θα πάρει πιο έντονα χαρακτηριστικά κατά την επίσκεψή του με τον Άρθουρ Μίλερ στην Τουρκία ένα χρόνο μετά. Η λογοκρισία, τα βασανιστήρια, η στάση απέναντι στους Κούρδους θα οδηγήσουν το συγγραφέα σε μια σειρά από πολιτικές κινήσεις και δηλώσεις καθώς και στη συγγραφή της «Βουνίσιας γλώσσας», το 1988, έργο που αντηχεί καταστάσεις όμοιες με αυτή στην Τουρκία όσο και στην Βόρεια Ιρλανδία. Αν και έργα πολιτικά, τα θεατρικά αυτά απέχουν από το στρατευμένο θέατρο(τουλάχιστον όπως το είχαμε γνωρίσει) εντάσσοντας πραγματικά (αν και παράλογα) γεγονότα στο σύμπαν του θεάτρου του παραλόγου. Πιο χαρακτηριστικά, το στοιχείο αυτό εμφανίζεται στο «Τέφρα και σκιά», (1996) το τελευταίο αριστούργημα του Πίντερ όπου η ανάμνηση του ολοκαυτώματος παίρνει τη μορφή εμπειρίας για μια γυναίκα που δεν το έχει βιώσει. Έξι χρόνια μετά τη συγγραφή του τελευταίου του θεατρικού ( ''Η Επέτειός μας'') βραβεύεται με το Νόμπελ λογοτεχνίας.


Το Βραβείο Νόμπελ

Η κορυφαία, ίσως, στιγμή της πολιτικής και διανοητικής στάσης του Χάρολντ Πίντερ υπήρξε η ομιλία του κατά την βράβευση του με το βραβείο Νόμπελ, στις 5 Δεκεμβρίου του 2005.Ο Άγγλος συγγραφέας εκφωνώντας έναν βιντεοσκοπημένο λόγο αναφέρθηκε στις περιοχές των ενδιαφερόντων του, την Τέχνη, την Αλήθεια και την Πολιτική. Μιλώντας περισσότερο σαν πολιτικός στοχαστής και λιγότερο σαν καλλιτέχνης, ο Πίντερ ξεσπάθωσε εναντίον της αμερικανικής ιμπεριαλιστικής πολιτικής, αναφερόμενος στο πλήθος των περιπτώσεων όπου η πολιτική των Η.Π.Α. λειτούργησε χειραγωγικά δημιουργώντας κράτη-προτεκτοράτα, εγκαθιδρύοντας δικτατορίες και εντείνοντας το κλίμα ανασφάλειας και αποσταθεροποίησης σε διάφορες γωνίες του πλανήτη.
Κεντρικό αίτημα για τον Πίντερ ήταν η αλήθεια, η αλήθεια που κρύβεται πίσω από την πολιτική ρητορεία, την αποσταθεροποίηση, τους ιμπεριαλιστικούς πολέμους που διεξάγουν οι υπερδυνάμεις. Μια αλήθεια τραγική, όπου, με το περίγραμμα της τρομοκρατίας, καταστρατηγούνται τα βασικότερα πολιτικά, ηθικά και κοινωνικά ανθρώπινα δικαιώματα και η ανθρωπότητα εκπίπτει, οδηγούμενη στη θηριωδία. Ο καλλιτέχνης, ο διανοούμενος οφείλει να επισημαίνει την αλήθεια, να αποδομεί την γλώσσα, όπου αυτή γίνεται επικίνδυνη, και να επισημαίνει την πραγματική διάσταση των πραγμάτων, ακόμη κι αν αυτά διαθλώνται μέσα στο έργο του. «Αλλά καμιά φορά ο συγγραφέας πρέπει να σπάσει τον καθρέπτη, διότι στην πίσω πλευρά του η αλήθεια μας κοιτά.»
Πέρα από το περιεχόμενο του λόγου του ιδιαίτερη σημασία έχει και η συμβολική του διάσταση. Ένας συγγραφέας, στον οποίο αποδίδεται η ύψιστη τιμή, το βραβείο Νόμπελ, αφήνει στην άκρη το προσωπικό του έργο και μιλάει για τη ουσία των πραγμάτων, για την Αλήθεια. Η εικόνα ενός ανθρώπου ηλικιωμένου, χτυπημένου από μια βαρειά ασθένεια, ετοιμοθάνατου καθηλωμένου στο αναπηρικό καροτσάκι και μάλιστα ενός ανθρώπου του διαμετρήματος του Χάρολντ Πίντερ, ο οποίος, ακόμη και υπό αυτές τις συνθήκες, δεν σιωπά, είναι μια εικόνα συγκλονιστικής δύναμης και συνέπειας.

Η πολιτική στάση

Ο Χάρολντ Πίντερ αποτελεί το πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα «στρατευμένου» πνευματικού ανθρώπου για το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα. Η στράτευση του δεν ήταν εκείνη του κομματικά ταγμένου διανοουμένου. Δεν υπερασπίστηκε τίποτε παραπάνω από το δίκαιο του αδύναμου, μην λαμβάνοντας υπ’όψιν του το πολιτικώς ορθό, μένοντας συνεπής σε μια έντιμη και γενναία στάση η οποία, με το πέρασμα του χρόνου, μετασχηματίστηκε από τις αλληγορικές σχέσεις εξουσίας και καταπίεσης των πρώτων του έργων στην απροκάλυπτη και ωμή βία που παρουσιάζει στα όψιμα κείμενά του. Η αξία και η εντιμότητα της πολιτικής του άποψης καθίστανται ακόμη πιο κομβικές και σημαντικές αν αναλογιστεί κανείς πως ο Πίντερ θεωρείται από το σύνολο του πνευματικού κόσμου ως ένας από τους σημαντικότερους συγγραφείς του 20ου αιώνα. Άλλωστε δεν θα είχε κανένα περιεχόμενο η στάση αυτή αν δεν προερχόταν από μια προσωπικότητα «κοινής αποδοχής», από έναν διανοούμενο του οποίου το έργο, δεν χωράει αμφισβήτηση, άλλαξε την θεατρική πραγματικότητα επανατοποθετώντας το θέατρο στην ουσιαστική κοινωνική του βάση.
Η πολιτική του στράτευση, όμως, δεν υπήρξε ανέξοδη για τον ίδιο. Τα βρετανικά μέσα και η βρετανική κριτική, τα οποία σε πολύ μικρή εκτίμηση είχε ο ίδιος, αντιμετώπισαν το όψιμο, ακραιφνώς πολιτικό, έργο του με μεγάλη δυσπιστία. Αν ήθελε κάποιος να συνοψίσει την πιντερική αντίληψη για τα πράγματα και την αξία της φωνής του Πίντερ, ενός συγγραφέα που κατά τα άλλα ανέδειξε ως δομικό στοιχείο του έργου του τη σιγή και την παύση, δεν θα είχε παρά να ανατρέξει σε μια αράδα από το «Πάρτι Γενεθλίων», την οποία ο ίδιος ανήγαγε σε στάση ζωής:: « ¨Σταν, μην τους αφήσεις να σου πουν τι θα κάνεις¨, έχω ζήσει με αυτή την ατάκα όλη μου τη ζωή, τώρα περισσότερο από κάθε άλλη φορά». Χάρολντ Πίντερ 1930-2008
(στην εφημερίδα εποχή)

Δεν υπάρχουν σχόλια: