Η Volkswagen, τα στερεότυπα και η πολιτική

Η είδηση του σκανδάλου της Volkswagen έφερε μαζί της και την παγκόσμια κατάρρευση ενός στερεοτύπου. Αυτό της αξιοπιστίας των γερμανικών προϊόντων, τη φυσική ανωτερότητά τους σε σχέση με οποιαδήποτε άλλα και την υποδειγματική ευρωστία του γερμανικού μοντέλου. Η αυτοκινητοβιομηχανία, σύμβολο του ανεπτυγμένου καπιταλισμού και η Volkswagen σύμβολο της γερμανικής εκδοχής του τώρα γίνονται σύμβολο κυνικής υποκρισίας και απόλυτης αποκάλυψης, παρασύροντας πολλά περισσότερα από απλά έναν γερμανικό κολοσσό. Μαζί τους μια σειρά από άλλες εταιρίες (όπως π.χ. η BMW) βλέπουν τις πωλήσεις και τις μετοχές τους να πέφτουν. Και αυτό γιατί η γερμανική οικονομία χτυπήθηκε στον πυρήνα της. Ταυτόχρονα, μαζί με την εταιρία βλέπει κανείς να εξαχνώνεται και (η όποια) αξιοπιστία των ευρωπαϊκών ηγεσιών. Σύμφωνα με πρόσφατο άρθρο του Guardian,  Βρετανία, Γαλλία και Γερμανία είχαν ασκήσει στη σκιά άγριο λόμπι προκειμένου να διατηρηθούν παραθυράκια στους ελέγχους των ευρωπαϊκών οχημάτων για τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα. Έτσι, η αυτοκινητοβιομηχανία δείχνει να παρασύρει μαζί της στην κατηφόρα όχι μονάχα  το ‘’made in Germany’’ (τη σιγουριά δηλαδή και τη βεβαιότητα που κουβαλά το κάθε γερμανικό προϊόν) αλλά και ένα ολόκληρο σύστημα. Και αυτό που έχει εδώ ενδιαφέρον είναι το πώς μια συστημική κρίση, που ενδεχομένως θα οδηγήσει σε επιβράδυνση της οικονομίας ακόμη και ύφεση,  μπορεί να προκληθεί από τον τριγμό ενός στερεοτύπου.

Οι μύθοι ως εργαλείο των ισχυρών

Η περίπτωση αυτή αποκτά ακόμη μεγαλύτερο ενδιαφέρον αν δεχτούμε το ρόλο που παίζουν τα στερεότυπα ακόμα και στην ευρωπαϊκή πολιτική. Η διαφορά που εντοπίζουμε είναι πως στη συγκεκριμένη περίπτωση βρισκόμαστε μπροστά σε ένα θετικό στερεότυπο. Ας περάσουμε όμως σε μια άλλη σφαίρα. Η καλλιέργεια του μύθου του ‘’τεμπέλη Έλληνα’’ υπήρξε ένα στερεότυπο που δεν δημιουργήθηκε τυχαία. Από τα εξώφυλλα της Bild μέχρι τις δηλώσεις Σόιμπλε, η κατασκευή του στερεότυπου αυτού ήταν απαραίτητη. Και η υπεραπλούστευση αυτή που αποτελεί το στερεότυπο χρησιμοποιήθηκε ως βάση ώστε να χτιστεί μια ολόκληρη κατασκευή που θα δικαιολογούσε (ίσως ακόμη και να απαιτούσε) την παραδειγματική τιμωρία ενός (τεμπέλη) λαού. Ταυτόχρονα, το στερεότυπο αυτό προσφέρθηκε και για εσωτερική χρήση καθώς μέχρι και τώρα δεν έχουν παύσει οι φωνές που καλλιεργούν και μοιράζουν την ενοχή στον ‘’τεμπέλη Έλληνα’’ ζητώντας το αυτομαστίγωμά του.
Η καλλιέργεια, λοιπόν, των μύθων και των στερεοτύπων αποτελούν κάτι πολύ περισσότερο από μια προκατάληψη. Κυρίως αποτελούν μια αφήγηση προς χρήση των εκάστοτε ισχυρών. Θωρακίζοντας με αφήγηση την (έτσι κι αλλιώς) ακμάζουσα γερμανική οικονομία, προσφέροντας αφήγηση που θα δικαιολογήσει την τιμωρία ενός λαού. Το γεγονός, όμως, πως και στις δύο περιπτώσεις το στερεότυπο πηγάζει από τα ίδια, πάνω- κάτω κέντρα, μπορεί να μας οδηγήσει σε λανθασμένα συμπεράσματα ή ακόμη χειρότερα στην κατασκευή ενός ακόμη στερεοτύπου. Αυτό του κακού Γερμανού που δημιουργεί συνωμοσίες ώστε να παράγει κέρδος, λέγοντας ψέματα υπέρ ή κατά μιας υπόθεσης. Στην πραγματικότητα, όμως, η κατασκευή και η επιβολή  των αφηγήσεων δεν έχει εθνικότητα και το όνομά της προσφέρεται πάντα στη γλώσσα της εξουσίας. Θα μπορούσαμε ίσως να πούμε πως το γκρέμισμα των στερεοτύπων μπορεί να φέρει μεγάλες πολιτικές, κοινωνικές ή ακόμη και οικονομικές αλλαγές; Κάτι τέτοιο μένει να αποδειχτεί. Αυτό, όμως, που είναι δεδομένο ως πρόβλημα είναι η ύπαρξη των στερεοτύπων στον δημόσιο λόγο καθ’ εαυτή.

Συμπύκνωση και αφαίρεση

Ο γερμανός ναζί, ο γάλλος σοβινιστής, ο άγγλος ομοφυλόφιλος, ο σκωτσέζος τσιγκούνης, ο ιρλανδός μέθυσος και ο τεμπέλης Έλληνας είναι παιδιά που μοιράζονται την ίδια κούνια (για να μείνουμε απλώς στα εθνικά στερεότυπα). Ακόμα και αν η εκ των υστέρων χρήση τους διαφέρει και φέρνει τελείως διαφορετικής έντασης αποτελέσματα (από συμμετοχή σε ανέκδοτα έως πογκρόμ), τα στερεότυπα παραμένουν όμοια παιδιά μιας πολύ συγκεκριμένης σκέψης και λειτουργίας.
Τα στερεότυπα αποτελούν ταυτόχρονη συμπύκνωση και αφαίρεση. Υπερτονίζουν μια συμπεριφορά που μπορεί να παρατηρείται συχνά σε ένα δείγμα και την χρήζουν οικουμενική για το σύνολο. Απομονώνουν το πιο φανταχτερό κομμάτι της επιφάνειας (το οποίο τόσο συχνά δεν είναι ούτε καν πλειοψηφικό) και το βαφτίζουν ενιαίο πρόσωπο, διώχνοντας μακριά όποιο άλλο χαρακτηριστικό. Έτσι ενιαία, με μια απλότητα που ταυτίζονται με την αφέλεια βρίσκουν το χώρο τους στη σκέψη σαν βότσαλο στα παπούτσια. Κυριαρχούν ακριβώς λόγω των ευκολιών που προσφέρουν και κατασκευάζουν έναν λόγο μονότονο, απλοϊκό, αντανακλαστικό. Αντικαθιστούν την απόχρωση με την ισοπέδωση, το όποιο ερωτηματικό με την απόλυτη κατάφαση, την όποια σκέψη με τη μόνιμη συμφωνία. Και έτσι κατασκευάζουν όρους διαλόγου στραμμένους αποκλειστικά προς το φανατισμό.
Σήμερα, που η κρίση στην γερμανική αυτοκινητοβιομηχανία δείχνει να καθίσταται πιο σημαντικός κίνδυνος από την ίδια την ελληνική κρίση μπορούμε να καταλάβουμε τον ξεκάθαρο ρόλο και τη σημασία των στερεοτύπων καθώς και να ορίσουμε τη θέση μας απέναντι σε αυτά. Ο φιλόξενος Έλληνας, ο ακέραιος γερμανός επιχειρηματίας και ο γάλλος φίλος είναι στερεότυπα που πρέπει να εξαφανιστούν όχι γιατί δεν μας είναι πια χρήσιμα, όχι μόνο γιατί δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα, αλλά απλά γιατί είναι στερεότυπα.

(στην εφημερίδα Εποχή)