Κάνε το σωστό

Στην Αμερική το χρώμα είναι ταξικός προσδιορισμός. Αυτό μου έρχεται στο μυαλό κάθε φορά που ακούω για κοινωνικές αναταραχές στις Ηνωμένες Πολιτείες. Σχεδόν πάντα ως επανάληψη ενός ανακοινωθέντος που συντάχτηκε εδώ και χρόνια: Νιούαρκ 1967, φυλακές Αττικα 1971, Λος Αντζελες 1992, Σινσινάτι 2001, νεκρός Αφροαμερικανός από τα πυρά της αστυνομίας. Ετσι και τώρα, με αφορμή τα γεγονότα στο Φέργκιουσον του Μιζούρι, τον ξεσηκωμό που προκάλεσαν, τη μαζική διαμαρτυρία «die-in» (όπου οι διαδηλωτές ξαπλώνουν σαν νεκροί στο έδαφος, περιγράφοντας τη δυνητικότητα της δολοφονίας υπό τις συγκεκριμένες συνθήκες), τις οδομαχίες μεταξύ εκατοντάδων διαδηλωτών και αστυνομικών στο Οκλαντ και το Μπέρκλεϊ, τους φόνους και τους τραυματισμούς που διαδέχτηκαν τον αρχικό φόνο. Αυτό σκέφτομαι, παρ' όλες τις εκλογές, τις μεταρρυθμίσεις, τις δηλώσεις και τα διαπιστευτήρια. Στην Αμερική το χρώμα είναι ταξικός προσδιορισμός. Αυτό συναντά κανείς στις βιογραφίες που απλώνονται σιωπηλά και μαζικά πίσω από τα τραγούδια της Ελα Φιτζέραλντ, τους κωμικούς μονολόγους του Ρίτσαρντ Πράιορ, τους στίχους των Public Enemy.

Με τρόπο επίμονο επιστρέφει και η αλήθεια μιας ταινίας. Του «Do the right thing», μιας από τις πρώτες ταινίες του Σπάικ Λι. Είναι καλοκαίρι σε κάποια γειτονιά του Μπρούκλιν, μα η ζέστη που όλο και ανεβαίνει είναι ανεξάρτητη της θερμοκρασίας. Η ζέστη ανεβαίνει γύρω από μια ιταλική πιτσαρία στα σπλάχνα μιας μαύρης περιοχής. Εδώ στήνουν καθημερινότητα οι ήρωες της γειτονιάς, τα μόνιμα βλέμματα όμοια με σκοινιά της μπουγάδας που απλώνονται στον δρόμο, οι μαύροι ήρωες αθλητές, κωμικοί και μουσικοί (η αναφορά στο όνομά τους εξευμενίζει, δικαιώνει, δίνει περηφάνια και ταυτότητα). Οι πρόχειρες άτυπες συνελεύσεις της γειτονιάς ανάμεσα σε πειράγματα, αφέλεια και απειλές. Εδώ απλώνονται οι διάλογοι στα αυτοσχέδια παγκάκια, η τιμή της μπίρας, το μπουγέλο από τους παραβιασμένους πυροσβεστικούς κρουνούς, τα καυτά σκαλοπάτια και οι στενοί δρόμοι, το επιθετικό βλέμμα της αστυνομικής περιπολίας. Και ταυτόχρονα οι αδιέξοδες σχέσεις, η φτώχεια και οι χαμένοι χρόνοι πάντα με ένα (έστω ελάχιστο) χαμόγελο στην άκρη των χειλιών. Εδώ θα απλωθούν τα αντικείμενα της μαύρης κληρονομιάς και του αφρικανικού παρόντος, τα σημεία μιας τελετουργίας ταυτότητας: δαχτυλίδια και μενταγιόν, στολές του μπέιζμπολ, κουρέματα και εξαρτήματα. Ενα φορητό ράδιο που δεν σταματά να παίζει χιπ χοπ, οι φωτογραφίες των δολοφονημένων ηρώων. Μα η ζέστη αγνοεί τη θερμοκρασία, ζεσταίνει αυτό που περίμενε βαθιά κατεψυγμένο στη νάρκη και μόλις χτυπήσει το καμπανάκι η ένταση ξεσπά: με αναίτια αφορμή ξεκινά ένας καβγάς στην πιτσαρία, ο νεαρός ράντιο-ραχίμ δολοφονείται από την αστυνομία, βανδαλισμοί, προσαγωγές, διαμαρτυρίες. Μέχρι το ραδιόφωνο να σημάνει το ξεκίνημα της επόμενης μέρας προειδοποιώντας: τα δελτία καιρού επιβεβαίωσαν πως η σημερινή μέρα θα είναι ακόμη πιο ζεστή.

Το πρώτο αυτό αριστούργημα του Σπάικ Λι θα κάνει πρεμιέρα ανάμεσα σε φιλονικίες. Για πολλούς η ταινία αποτελούσε κάλεσμα σε εξέγερση. Ο σκηνοθέτης βέβαια είχε φροντίσει στο κλείσιμο της ταινίας να προσδιορίσει τον αμείλικτο διπολισμό της αλήθειας σε σχέση με την αφροαμερικανική διεκδίκηση, παραθέτοντας δύο διαφορετικά αποσπάσματα. Ενα του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ και ένα του Μάλκολμ Χ. «Η βία ως μέσο για την επίτευξη φυλετικής δικαιοσύνης είναι ταυτόχρονα λάθος στρατηγικά και ανήθικη. Οφθαλμός αντί οφθαλμού μέχρι να μείνουμε όλοι τυφλοί» λέει μεταξύ άλλων το πρώτο απόσπασμα για να δεχτεί την απάντηση: «Δεν πρεσβεύω τη βία, αλλά ταυτόχρονα δεν είμαι κατά της βίας ως μέσο αυτοάμυνας. Στην περίπτωση της αυτοάμυνας μάλιστα δεν θα την αποκαλούσα καν βία. Θα την αποκαλούσα νοημοσύνη».

Σήμερα η ταινία στέκει αρχειοθετημένη σε σκονισμένα ράφια βιντεοκλάμπ, σε παστωμένα torrents και βίντεο σάιτ κακής ανάλυσης. O Σπάικ Λι έχει χρόνια να γυρίσει καλή ταινία και το αίμα συνεχίζει να κυλά. Μα η προστακτική του τίτλου συνεχίζει να σημαίνει εκκωφαντικά, σαν ανάμνηση, σαν αίσθηση που πέρασε αφήνοντας, σαν θαυμαστικό που υπενθυμίζει τη ζέστη αυτή που ανεβαίνει. Ανεξαρτήτως της θερμοκρασίας και τελικά ανεξαρτήτως της σημαίας προέλευσης της χώρας, της περίπτωσης, του θύματος. Οπου το άδικο ξεχειλίζει μέχρι να ξεσπάσει, Κάνε το σωστό.

(στην Εφημερίδα των Συντακτών)