Και τα αγάλματα πεθαίνουν

«Οταν οι άνθρωποι πεθαίνουν μπαίνουν στην ιστορία. Όταν τα αγάλματα πεθαίνουν μπαίνουν στην τέχνη.» Κάπως έτσι ξεκινά το αριστουργηματικό, μικρού μήκους, ντοκιμαντέρ του Alain Resnais και του Chris Marker «Les Statues Meurent Aussi» (απ όπου είναι δανεισμένος και ο τίτλος του άρθρου). Η ταινία- δοκίμιο έχει σαν θέμα της την αφρικανική τέχνη μέσω της οποίας καταλήγει σε μια κριτική της αποικιοκρατίας και του δυτικού τρόπου. Ο θάνατος των αγαλμάτων συνίσταται στην απώλεια των αρχικών του ιδιοτήτων, της λειτουργικής του φύσης, των διαδικασιών (λατρευτικών, τελετουργικών, συγκεκριμένα αισθητικών, ή πολιτικής εξουσίας) τις οποίες εξυπηρετούσε. Τα αγάλματα μπαίνουν στα μουσεία νεκρά και γυμνά, όπως οι σημαντικοί άνθρωποι καταχωρούνται στα βιβλία της ιστορίας μετά τον θάνατό τους. Οι πρόσφατες πράξεις βανδαλισμού στο μουσείο της Μοσούλης από τους φασίστες του Ισλαμικού κράτους περιγράφουν την κίνηση αυτή αντιστρόφως και στη συνέχεια μεταφέροντάς την σε ένα νέο επίπεδο: τα αγάλματα ανασταίνονται από τον μουσειακό τους θάνατο και αποκτούν στιγμιαία τις ιδιότητες και την αρχική τους ταυτότητα. Κίνητρο αυτής της πράξης είναι το μίσος. Το μίσος των φασιστών του χαλιφάτου προς οποιοδήποτε άλλη κουλτούρα, θρησκεία ή ακόμη και ερμηνεία του Ισλάμ. Τα αγάλματα ανασταίνονται λοιπόν απλά για να πεθάνουν οριστικά. Όχι μέσα στον ήρεμο θάνατο του μουσείου, αλλά στην απόλυτη εξαφάνιση του τρυπανιού, της βαριοπούλας και του κομπρεσέρ.

Τα γεγονότα

Το παρόν της Μοσούλης βρίσκεται θαμμένο κάτω από μια σειρά στρώσεων πολιτισμών και μνημείων: Μήδοι, Ασσύριοι, Βαβυλώνιοι, Έλληνες, Πάρθοι, Σελτζούκοι και Οθωμανοί και πολλοί άλλοι άφησαν πίσω τους 1.791 κηρυγμένους αρχαιολογικούς χώρους και μνημεία. Σήμερα η Μοσούλη είναι η μεγαλύτερη πόλη υπό την κατοχή του Ισλαμικού κράτους.
Την περασμένη εβδομάδα,  οι στρατιώτες του ISIS πυρπόλησαν χιλιάδες χειρόγραφα της Οθωμανικής Βιβλιοθήκης σε κεντρική πλατεία, μπροστά σε πλήθος ανθρώπων. Σπάνια κειμήλια, πολλά από τα οποία είχαν καταχωρηθεί στον κατάλογο σπάνιων έργων της UNESCO κάηκαν μαζί με τα επιστημονικά βιβλία του Πανεπιστημίου της Μοσούλης.  Σύμφωνα με τη γενική διευθύντρια της UNESCO, Ιρένε Μπόκοβα: «Αυτή η καταστροφή σηματοδοτεί μια νέα φάση «πολιτιστικής κάθαρσης» (όρος που παραπέμπει στην εθνοκάθαρση), σε περιοχές που ελέγχονται από τους ένοπλους εξτρεμιστές του Ιράκ. Η συστηματική καταστροφή της πολιτιστικής κληρονομιάς και ο κατατρεγμός των μειονοτήτων στοχεύουν στον αφανισμό της πολυ-πολιτισμικότητας του ιρακινού λαού».
Λίγες μέρες μετά, το Ισλαμικό κράτος ανήρτησε βίντεο με την εισβολή στρατιωτών στο κεντρικό μουσείο της Μοσούλης, οι οποίοι εμφανίζονται να καταστρέφουν με πάθος αγάλματα χιλιάδων χρόνων. Στην αρχή του βίντεο ένας εκπρόσωπος του Χαλιφάτου μας εξηγεί πως οι Ασσύριοι και οι Ακκάδιοι υπήρξαν πολυθεϊστές, επιχείρημα που επεξηγεί την καταστροφή των μνημείων. «Όπως ο Μωάμεθ κατέστρεψε με τα ίδια του τα χέρια τα είδωλα [στη Μέκκα], έτσι κι εμείς θα συνεχίσουμε το έργο του». Οι πράξεις αυτές πολιτιστικής κάθαρσης συνέβησαν ύστερα από προσωπική εντολή του, αρχηγού του Χαλιφάτου Αμπού Μπακρ αλ Μπαγκντάντι.

Η εικόνα του βανδαλισμού

Οι εικόνες βανδαλισμών δεν μας είναι ξένες. Η δημόσια καύση βιβλίων μας παραπέμπει κατευθείαν στο ναζιστικό προηγούμενο και οι λεηλασίες μουσείων είχαν ως πρόσφατο προηγούμενο το πλιάτσικο του αμερικανικού στρατού στη Βαγδάτη και σε άλλες μεγάλες πόλεις του Ιράκ. Παρ’ όλα αυτά  το αναχρονιστικό και σκοταδιστικό επιχείρημα και η επεξήγηση, η εικόνα των βανδαλισμών και του φανατισμού, η καταστροφή ως αυτοσκοπός, ο ήχος της βαριοπούλας στο κρανίο της ιστορίας αποτελούν κάτι πρωτόγνωρο.

Πιστεύω πως η σημασία της καταστροφής των αγαλμάτων δεν μπορεί να αποκαλυφθεί παρά μόνο αν προστεθεί στη σειρά των αποτρόπαιων βίντεο που κατά καιρούς το Ισλαμικό κράτος χαρίζει στην ανθρωπότητα. Ίσως να ακούγεται άγαρμπο αλλά η καταστροφή των αγαλμάτων προϋποθέτει την δολοφονία ανθρώπων για να πάρει τις πραγματικές του διαστάσεις. Όπως και στα προηγούμενα βίντεο η ίδια η πράξη προϋποθέτει την κινηματογράφησή της. Καμία κάμερα δεν στήθηκε τυχαία μέσα στο μουσείο. Όπως και στα βίντεο των εκτελέσεων και των αποκεφαλισμών, έτσι και εδώ οι πράξεις είναι οριοθετημένες από σκηνοθεσία. Το βίντεο δεν αποτελεί μια ακατέργαστη καταγραφή, αντίθετα είναι μονταρισμένο με ρυθμό και κινηματογραφικά τρικ (όπως π.χ. η αργή κίνηση της πτώσης των αγαλμάτων). Όπως και τα προηγούμενα βίντεο έτσι και αυτό, αποτελούν μία δήλωση με αποδέκτη τους εχθρούς του Ισλαμικού Κράτους (τον Δυτικό κόσμο, τους Μουσουλμάνους και μάλλον γενικά τους πάντες). Μια επαναδιαπραγμάτευση των ορίων του φανατισμού και της καταστροφής, μια εκ νέου τοποθέτηση στο απόλυτο της μίας και μόνο αλήθειας και του τι επιπτώσεις μπορεί να έχει. Μιας υπεροχής που ξεριζώνει οτιδήποτε θεωρεί κατώτερο. Από σώματα αγαλμάτων μέχρι σώματα ανθρώπων.

Τελειώνοντας θα μπορούσαμε να διακινδυνεύσουμε ένα ακόμα συμπέρασμα και μια ακόμη συγκεκριμένη ομοιότητα του βίντεο καταστροφής των αγαλμάτων με τα βίντεο των εκτελέσεων. Όπως τα βίντεο αυτά υπόσχονται και απειλούν για επέκταση του Χαλιφάτου στον χώρο, σε μια γεωγραφική περιοχή που φτάνει μέχρι τη Ρώμη (όχι την πόλη ως γεωγραφικό σημείο αλλά την πόλη ως φαντασιακό τρόπαιο και ιστορική συμπαραδήλωση), έτσι και τα βίντεο με τους βανδαλισμούς περιγράφουν μια επέκταση στον χρόνο. Σβήνοντας το παρελθόν και τις καταγραφές του, ορίζοντας το παρόν και τις ιστορικές στιγμές που επικαλείται ως την μόνη αλήθεια. Και τόσο στον χώρο όσο και στον χρόνο, τα χειρότερα μοιάζουν να μην έχουν φτάσει ακόμη.

(στην εφημερίδα Εποχή)