Χό­μπι­τ: Η αρ­χή της μυ­θο­λό­γη­σης

Την ε­βδο­μά­δα που δια­νύου­με, η ται­νία «Χό­μπι­τ: Ένα α­να­πά­ντε­χο τα­ξί­δι», τα­ξι­δεύει στις αί­θου­σες. Η ται­νία α­πο­τε­λεί πρώ­το μέ­ρος της τρι­λο­γίας του Πί­τερ Τζάκ­σον βα­σι­σμέ­νη στο βι­βλίο «Χό­μπιτ» του Τζ. Ρ. Ρ. Τόλ­κιν. Το βι­βλίο α­πο­τε­λεί πρό­λο­γο στο τρί­το­μο ε­πι­κό δη­μιούρ­γη­μα «Ο άρ­χο­ντας των δα­χτυ­λι­διών» και ε­ξι­στο­ρεί την πο­ρεία και την α­να­μέ­τρη­ση μιας ο­μά­δας νά­νων ε­να­ντίον του δρά­κου Νο­σφι­στή με τη συ­νο­δεία του μά­γου Γκά­νταλφ και του Χό­μπιτ Μπίλ­μπο Μπά­γκι­νς. Πρό­σω­πα, σχέ­σεις και τό­ποι που εμ­φα­νί­ζο­νται στον Άρχο­ντα των δα­χτυ­λι­διών, μας συ­στή­νο­νται ε­δώ για πρώ­τη φο­ρά. Οι σπό­ροι που α­να­πτύσ­σο­νται στην τρι­λο­γία φυ­τεύο­νται στο ε­δώ έ­δα­φος: οι φι­λίες και οι δι­χό­νοιες, οι συμ­μα­χίες και οι ήτ­τες και κυ­ρίως το πώς βρέ­θη­κε το Δα­χτυ­λί­δι, το πώς τό­ση δύ­να­μη κρύ­φτη­κε στις πα­λά­μες των μι­κρών αν­θρώ­πων.
Η ται­νία α­πο­τε­λεί ου­σια­στι­κά μια ε­πα­νά­λη­ψη των μυ­θι­κών τρό­πων που χρη­σι­μο­ποίη­σαν οι τρεις πα­λαιό­τε­ρες ται­νίες του Τζάκ­σον και ταυ­τό­χρο­να μια ε­ξέ­λι­ξη σε σχέ­ση με την αι­σθη­τι­κή και τε­χνι­κή α­κρί­βεια στον τρό­πο που αυ­τές δια­τυ­πώ­νο­νται. Η ται­νία και το μέ­γε­θος που εν­δέ­χε­ται να λά­βει η προ­βο­λή της, συ­ντάσ­σει ξα­νά το ε­ρώ­τη­μα: για­τί τα έρ­γα του Τόλ­κιν συ­ντη­ρούν μια ά­φθαρ­τη δη­μο­φι­λία η ο­ποία ό­χι μό­νο δεν μειώ­νε­ται αλ­λά δια­σκευά­ζε­ται, με­τα­μορ­φώ­νε­ται και πολ­λα­πλα­σιά­ζε­ται;

Τα υ­λι­κά του μύ­θου

Στα βι­βλία του, ο Τζ. Ρ. Ρ. Τόλ­κιν κα­τα­σκευά­ζει τον κό­σμο με την α­κρί­βεια της πραγ­μα­τι­κό­τη­τας. Η χλω­ρί­δα και η πα­νί­δα των τό­πων, τα ή­θη και τα έ­θι­μα των δια­φό­ρων φα­ντα­στι­κών λαών, οι γλώσ­σες και οι λέ­ξεις που τα πε­ρι­γρά­φουν και τα ε­πι­κοι­νω­νούν, βρί­σκο­νται α­νε­πτυγ­μέ­να μέ­χρι τη λε­πτο­μέ­ρεια. Ταυ­τό­χρο­να, ο μύ­θος που ξε­δι­πλώ­νε­ται α­νά­με­σα στις πολ­λα­πλές πλη­ρο­φο­ρίες, κρα­τά την κα­θα­ρό­τη­τα των αρ­χε­τύ­πων. Οι α­ξίες, οι μορ­φές και οι πρά­ξεις έ­χουν την ευ­κρί­νεια του μύ­θου, συ­νο­μι­λούν με ό,τι κοι­νό μπο­ρεί κα­νείς να συ­να­ντή­σει α­νά­με­σα σε δια­φο­ρε­τι­κές μυ­θο­λο­γίες, σε έ­να μα­κρι­νό πα­ρελ­θόν τε­λείως δια­φο­ρε­τι­κών πε­ρι­πτώ­σεων. Τα στοι­χεία αυ­τά μέ­σα στα βι­βλία το­νί­ζουν τε­λι­κά τις ο­μοιό­τη­τες α­νά­με­σα στους μύ­θους. Γνώ­στης και με­λε­τη­τής των αρ­χαίων γλωσ­σών και λο­γο­τε­χνιών (ο ί­διος ή­ταν κα­θη­γη­τής της Αγγλι­κής γλώσ­σας και φι­λο­λο­γίας στην Οξφόρ­δη), ο Τόλ­κιν δεν σχο­λία­σε τα πε­ρα­σμέ­να κεί­με­να αλ­λά τα α­να­σκεύα­σε σε μια νέα χει­ρο­νο­μία ε­νός φα­ντα­στι­κού πα­ρελ­θό­ντος. Το έρ­γο του εμ­φα­νί­ζε­ται στον α­να­γνώ­στη κά­θε ε­πο­χής οι­κείο και ταυ­τό­χρο­να ε­ξω­τι­κό. Ανά­με­σα στη φθαρ­μέ­νη μυ­θο­λο­γία των χι­λιο­ει­πω­μέ­νων θρη­σκειών και την α­κρί­βεια της ε­πι­στή­μης να στέ­κει ά­κα­μπτη και ψυ­χρή στα αυ­στη­ρά βα­σί­λεια του πραγ­μα­τι­κού, ο κό­σμος του Τόλ­κιν προ­σφέ­ρει μια τρί­τη ε­ναλ­λα­κτι­κή ο­δό, μα­κριά τό­σο α­πό την πί­στη ό­σο και α­πό την α­λή­θεια. Δα­νει­ζό­με­νος τό­σο α­πό τη θρη­σκεία (σύμ­βο­λα, μο­τί­βα και μυ­θο­λο­γή­σεις), ό­σο και α­πό την ε­πι­στή­μη (δο­μές γλωσ­σών, χάρ­τες, ι­στο­ριο­γρα­φι­κούς τρό­πους), ο Τόλ­κιν προ­τεί­νει τη φα­ντα­σία ως έ­να κοι­νό πα­ρελ­θόν που α­πο­φεύ­γει την α­πό­δει­ξη, τη βε­βαιό­τη­τα και το δόγ­μα και χρη­σι­μο­ποιεί ως μό­νο α­ντι­κεί­με­νο πει­θούς, τη γο­η­τεία του μύ­θου.

Η μα­γεία ως α­νά­γκη

Κά­τω α­πό τις λά­μπες του α­πό­λυ­του ορ­θο­λο­γι­σμού, η ε­πο­χή μας ε­ξο­ρί­ζει τις σκιές της. Η τε­λε­τουρ­γία, το πα­ρα­μύ­θι και οι πα­λιοί φό­βοι δεν έ­χουν χώ­ρο ε­δώ. Η θέ­ση τους πα­ρα­χω­ρεί­ται στην πρα­κτι­κό­τη­τα, τη λει­τουρ­γι­κό­τη­τα, στην α­πο­τε­λε­σμα­τι­κό­τη­τα. Και ό­μως το ά­γνω­στο, το σκο­τει­νό και το μυ­στή­ριο ε­πι­βιώ­νουν μέ­σα στον άν­θρω­πο κα­μιά φο­ρά α­κό­μη και ως α­νά­γκη. Το α­νεί­πω­το πα­ρα­μέ­νει σιω­πη­λό α­κό­μα και αν λι­γο­στεύει. Εί­ναι οι ε­ξω­γήι­νοι αυ­τοί που ε­πι­σκέ­πτο­νται τους παι­δι­κούς φό­βους, ό­πως πα­λαιό­τε­ρα οι μά­γισ­σες. Ο φό­βος του πα­ρα­μυ­θιού φο­ρά­ει έ­να νέο κου­στού­μι ραμ­μέ­νο στην ε­πο­χή μας, δεν έρ­χε­ται α­ντι­μέ­τω­πος με την ε­πι­στή­μη, α­ντί­θε­τα την εν­σω­μα­τώ­νει παίρ­νο­ντας νέα μορ­φή, α­πο­δει­κνύο­ντας πως το μα­γι­κό, το μυ­θι­κό και το φα­ντα­στι­κό υ­πάρ­χουν α­κό­μα και ως προσ­δο­κία. Στον α­ποϊε­ρο­ποιη­μέ­νο κό­σμο του σή­με­ρα, τα βι­βλία του Τόλ­κιν μας α­πο­δει­κνύουν τη γο­η­τεία της σκιάς. Πε­ρι­γρά­φο­ντας έ­να σύ­μπαν που δεν υ­πήρ­ξε, ου­σια­στι­κά μας υ­πεν­θυ­μί­ζουν τον τρό­πο με τον ο­ποίο η ί­δια η φα­ντα­σία μπο­ρεί να υ­πάρ­ξει, δη­μιουρ­γώ­ντας έ­κτα­ση και λε­πτο­μέ­ρεια, λα­ούς και πρό­σω­πα και τε­λι­κά δη­μιουρ­γώ­ντας κό­σμους και πραγ­μα­τι­κό­τη­τα.

(στην εφημερίδα Εποχη)