Η όπερα της πεντάρας και η γοητεία της επιφάνειας

Κά­θε θε­α­τρι­κή πα­ρά­στα­ση α­πο­τε­λεί μια πολ­λα­πλή συ­νά­ντη­ση τε­χνών και καλ­λι­τε­χνών. Επί μέ­ρους κομ­μά­τια, κι­νή­σεις, καλ­λι­τε­χνι­κοί χώ­ροι και χρό­νοι συ­να­ντιού­νται σε έ­να ση­μείο που τα με­τα­μορ­φώ­νει, συν­θέ­τει ή συν­δυά­ζει, το ση­μείο της πα­ρά­στα­σης. Και σε α­ντί­θε­ση με ο­ποια­δή­πο­τε άλ­λη τέ­χνη, στο θέ­α­τρο, το ε­πι­μέ­ρους καλ­λι­τέ­χνη­μα δια­τη­ρεί την αυ­το­τέ­λεια και την α­νε­ξαρ­τη­σία του, ε­νώ ταυ­τό­χρο­να συμ­με­τέ­χει. Ένα ά­γαλ­μα ε­πί σκη­νής πα­ρα­μέ­νει ά­γαλ­μα αλ­λά ταυ­τό­χρο­να υ­πάρ­χει ως μέ­ρος του σκη­νι­κού, ως μέ­ρος της πα­ρά­στα­σης. Η συ­νά­ντη­ση και η σύ­γκλι­ση προς το α­πο­τέ­λε­σμα, α­πο­τε­λούν κε­ντρι­κό ση­μείο της θε­α­τρι­κής πα­ρα­γω­γής.

Από τις 14 έως τις 17 Ια­νουα­ρίου, στο θέ­α­τρο Παλ­λάς, το ελ­λη­νι­κό κοι­νό θα έ­χει την ευ­και­ρία να πα­ρα­κο­λου­θή­σει τη συ­νά­ντη­ση δύο με­γά­λων μορ­φών του σύγ­χρο­νου θεά­τρου: του Μπέρ­τολτ Μπρε­χτ και του Μπο­μπ Γουίλ­σον. Δύο καλ­λι­τέ­χνες φαι­νο­με­νι­κά σε α­πό­στα­ση, δια­φο­ρε­τι­κών γε­νεών, δια­φο­ρε­τι­κής ι­δε­ο­λο­γι­κής προέ­λευ­σης και ι­διο­συ­γκρα­σια­κού κλί­μα­τος, συν­δια­λέ­γο­νται μέ­σα α­πό τη θε­α­τρι­κή φόρ­μα. Ποιο εί­ναι το ση­μείο συ­νά­ντη­σης των τό­σων δια­φο­ρών, στην «ό­πε­ρα της πε­ντά­ρας»;
Ήδη α­πό τις 31 Αυ­γού­στου του 1928, η­με­ρο­μη­νίας της πρώ­της πα­ρά­στα­σης της ό­πε­ρας, το έρ­γο α­νοί­γει το χο­ρό των ε­κλε­κτών συ­να­ντή­σεων. Το έρ­γο γρά­φτη­κε α­πό τον Μπρέ­χτ και τον Κουρτ Βάι­λ, βα­σι­σμέ­νο στην «ό­πε­ρα του ζη­τιά­νου» του Τζον Γκέι (ή κα­λύ­τε­ρα στην α­να­βίω­ση της στο Νί­γκελ Πλέι­φερ του Λον­δί­νου). Η γραμ­μα­τέ­ας και συ­νερ­γά­της του Μπρε­χτ, Ελί­ζα­μπεθ Χά­ου­πτα­μαν με­τέ­φρα­σε το έρ­γο και ο εν­θου­σια­σμέ­νος Μπρε­χτ το δια­σκεύα­σε. Από έ­να ση­μείο και με­τά, η δια­σκευή κα­τέ­λη­ξε σε με­τάλ­λα­ξη με το τε­λι­κό έρ­γο να θυ­μί­ζει ε­λά­χι­στα το πρω­τό­τυ­πο του 1728. Δια­φο­ρε­τι­κά στοι­χεία και κλί­μα­κες ήρ­θαν να προ­στε­θούν δη­μιουρ­γώ­ντας έ­να σύ­νο­λο πρω­το­φα­νές: μπα­λά­ντες του Κί­πλιν­γκ και του Βι­γιόν συ­νά­ντη­σαν την τζαζ του Βάιλ (μια α­πό τις πρώ­τες α­πό­πει­ρες να α­ντι­με­τω­πι­στεί με τρό­πο σο­βα­ρό το μου­σι­κό αυ­τό ι­δίω­μα), το κα­μπα­ρέ του γερ­μα­νι­κού με­σο­πο­λέ­μου, τον εξ­πρε­σιο­νι­σμό των σκη­νι­κών του Κά­σπαρ Νέ­χερ και την μπρε­χτι­κή κρι­τι­κή στον κα­πι­τα­λι­σμό. Το σύ­νο­λο αυ­τό στέ­φτη­κε με α­πό­λυ­τη ε­πι­τυ­χία. Τό­σο το κοι­νό ό­σο και οι κρι­τι­κοί α­γκά­λια­σαν το έρ­γο και μέ­χρι σή­με­ρα α­πο­τε­λεί έ­να α­πό τα πιο δια­χρο­νι­κά και πο­λυ­παιγ­μέ­να κομ­μά­τια του μπρε­χτι­κού κα­νό­να.
Η δια­χρο­νι­κό­τη­τα του έρ­γου εί­ναι εύ­κο­λα ο­ρα­τή α­πό την υ­πό­θε­ση του αλ­λά και τα ε­πι­μέ­ρους μο­τί­βα. Η ι­στο­ρία, δια­δρα­μα­τί­ζε­ται στη Βι­κτω­ρια­νή Αγγλία, αλ­λά η ί­δια η ε­πο­χή εί­ναι ε­λά­χι­στα πα­ρού­σα α­φού το έρ­γο λει­τουρ­γεί σχε­δόν ως πα­ρα­βο­λή. Ο πε­ρι­βό­η­τος κα­κο­ποιός του Λον­δί­νου, Μακ το Μα­χαί­ρι ή Μα­κί­θ, πα­ντρεύε­ται την Πό­λι Πί­τσα­μ, κό­ρη του Τζό­να­θαμ Πί­τσα­μ, αρ­χη­γού των ζη­τιά­νων της πό­λης. Ο γά­μος αυ­τός ε­ξορ­γί­ζει τον πα­τέ­ρα, ο ο­ποίος προ­σπα­θεί να προ­κα­λέ­σει τη σύλ­λη­ψη και τον α­παγ­χο­νι­σμό του Μα­κίθ. Όμως ο Μα­κίθ εί­ναι στε­νός φί­λος α­πό το στρα­τό με τον αρ­χη­γό της α­στυ­νο­μίας, με α­πο­τέ­λε­σμα η σύλ­λη­ψη του να μοιά­ζει α­δύ­να­τη. Με­τά α­πό διά­φο­ρες μη­χα­νορ­ρα­φίες, ο Μα­κίθ συλ­λαμ­βά­νε­ται και ο­δη­γεί­ται στην κρε­μά­λα. Λί­γο πριν τον α­παγ­χο­νι­σμό έ­νας α­πε­σταλ­μέ­νος της βα­σί­λισ­σας κα­τα­φτά­νει ώ­στε να δώ­σει χά­ρη στον Μα­κίθ και να του προ­σφέ­ρει τον τίτ­λο του Βα­ρώ­νου ως α­πο­ζη­μίω­ση. Το φι­νά­λε εί­ναι φυ­σι­κά μια καυ­στι­κή σά­τι­ρα τό­σο του happy ending ό­σο και του ευ­ρή­μα­τος του α­πό μη­χα­νής αγ­γέ­λου. Η φτώ­χια, η ε­ξα­θλίω­ση, η α­πλη­στία και η εκ­με­τάλ­λευ­ση εί­ναι οι πραγ­μα­τι­κοί πρω­τα­γω­νι­στές του έρ­γου. Σύμ­φω­να με τον Μπρε­χτ, σε έ­να κα­πι­τα­λι­στι­κό κό­σμο, α­κό­μα και η ε­λε­η­μο­σύ­νη μπο­ρεί να με­τα­τρα­πεί σε προϊόν. Ο ζη­τιά­νοι πα­ρά­γουν υ­πε­ρα­ξία και ο αρ­χη­γός τους, ο Τζό­να­θαν Πί­τσαμ εί­ναι αυ­τός που την καρ­πώ­νε­ται. Το έρ­γο φτά­νει με έ­ντα­ση α­πό την Βι­κτω­ρια­νή Αγγλία στο σή­με­ρα, την ε­πο­χή της οι­κο­νο­μι­κής κρί­σης και των τη­λε­μα­ρα­θω­νίων α­γά­πης.
Το να ζη­τά κά­ποιος μια α­πλή α­ντι­στοί­χη­ση και πα­ραλ­λή­λι­ση του έρ­γου με το σή­με­ρα, εί­ναι κά­τι τό­σο προ­φα­νές που εύ­κο­λα θα μπο­ρού­σε να εκ­πέ­σει στην α­πλοϊκό­τη­τα. Η ί­δια η πο­ρεία του Μπο­μπ Ουίλ­σον α­πο­κλείει αυ­τό το εν­δε­χό­με­νο. Ποιη­τής της σιω­πής και της σπα­σμέ­νης γλώσ­σας, κα­τα­σκευα­στής χώ­ρου και αρ­χι­τέ­κτο­νας του θε­α­τρι­κού φω­τός, χο­ρευ­τής της α­κι­νη­σίας, ο α­με­ρι­κά­νος σκη­νο­θέ­της πα­ρα­μέ­νει έ­νας καλ­λι­τέ­χνης αυ­στη­ρά πρω­τό­τυ­πος. Ο Μπο­μπ Ουίλ­σον, εί­ναι έ­νας ποιη­τής της ε­πι­φά­νειας, της πρώ­της στρώ­σης του θε­α­τρι­κού λό­γου. Εκεί που άλ­λοι ε­πι­βά­λουν την εμ­βά­θυν­ση, αυ­τός ε­πι­λέ­γει τη δη­μιουρ­γία. Το κεί­με­νο εί­ναι α­πλά μια α­φε­τη­ρία κα­τα­δι­κα­σμέ­νη στο και­νούρ­γιο και το α­πο­τέ­λε­σμα κά­τι μο­νί­μως νέο.
Η α­πό­στα­ση λοι­πόν της πα­ρά­στα­σης του Μπερ­λί­νερ Ανσά­μπλ στην Αθή­να, ί­σως να εί­ναι ό­μοια με αυ­τή α­νά­με­σα στο μπρε­χτι­κό έρ­γο και την «ό­πε­ρα του ζη­τιά­νου» του Τζον Γκέι. Ο ε­κλε­κτι­κι­σμός του Μπρε­χτ έρ­χε­ται να συ­να­ντή­σει τα πο­λύ­μορ­φα θε­α­τρι­κά κο­λάζ του Μπο­μπ Γουίλ­σον, ως μέ­ρος ε­νός δια­λό­γου που ξε­κί­νη­σε το 1728 και συ­νε­χί­ζε­ται μέ­χρι και σή­με­ρα.
(Στην εφημερίδα Εποχή)