ΣΤΗΝΟΝΤΑΣ ΤΗ ΝΕΑ ΕΠΟΧΗ :Η πτώση του τείχους ως βιωματικό παρόν

Ζούμε σε μια εποχή που τα ημερολόγια πυκνώνουν απειλητικά. Γιορτές, επέτειοι, μέρες αφιερωμένες θεματικά, έτη αφιερωμένα σε συγγραφείς και ποιητές. Η μνήμη καταχωρείται και βιώνεται ως συλλογική ανάμνηση συχνά πέρα από την ιστορία, συχνά πέρα από την πραγματικότητα. Η διάσταση του χρόνου τακτοποιείται πλήρως. Στις 9 Νοέμβρη, κλείνουν 20 χρόνια από την πτώση του τείχους του Βερολίνου. Σε όλο το δυτικό κόσμο αρχίζουν γιορτές, εκδηλώσεις, συνέδρια και πάνελ, επανακαταγραφές, αναθεωρήσεις, συζητήσεις τυχαίες ή συστηματικές. Πώς είναι, όμως, δυνατόν να βιώνουμε ως επέτειο κάτι το οποίο μας ορίζει σε καθημερινή βάση ως πραγματικότητα, κάτι που από τη στιγμή που συντελέστηκε επανέρχεται περιγράφοντας την πολιτική, την ιδεολογία, τον τρόπο ζωής μας;
Το παρόν έχει την τάση να απλώνει τον εαυτό του στο παρελθόν και το μέλλον. Αλλάζει τις χρονικές αποστάσεις, ορίζει τη διάρκεια, επανατοποθετεί τα γεγονότα. Το παρελθόν και το μέλλον έρχονται απλά να το επιβεβαιώσουν, ενώ αυτό μετατρέπει το πρώτο σε κάτι θολό, σαν προϊστορία, το δεύτερο σε κάτι θολό σαν όνειρο. Το παρόν ξεχνά ενθυμούμενο, έχοντας σαν γνώμονα αποκλειστικά τον εαυτό του. Έτσι κάθε γεγονός το οποίο πέρασε, είναι εξαρτημένο από το τώρα, αυτό που βιώνουμε, είναι το σύγχρονο παρελθόν. Όλα αυτά στη πιο συμπαγή μορφή τους εμφανίζονται στη λειτουργία της επετείου. Η επέτειος είκοσι χρόνων από την πτώση του τείχους δεν έχει να κάνει με το γεγονός καθεαυτό, αλλά ουσιαστικά με το πώς βιώνουμε εμείς την πτώση του τείχους 20 χρόνια μετά, ως παρόν.

Συμβολισμός της Νέας Εποχής

Κάθε εποχή γεννιέται ή πεθαίνει, όχι με έναν λυγμό αλλά με έναν κρότο. Ένα γεγονός αναζητείται ως σύμβολο, ως χρονική τομή για να περιγράψει σημαντικές ή λιγότερο σημαντικές περιόδους. Η πτώση της Βαστίλης συμβολίζει το θρίαμβο και την αρχή της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Ο ψυχρός πόλεμος είχε γενεσιουργό πράξη τη Χιροσίμα, τα χρόνια του μολυβιού στην Ιταλία τις βόμβες στην πιάτσα Φοντάνα. Η δική μας Νέα Εποχή ορίζεται τόσο χρονολογικά όσο και σημασιολογικά, από την πτώση του τείχους του Βερολίνου, στις 9 Νοέμβρη του 1989.
Το βράδυ εκείνο, ο Γκύντερ Σαμπόφσκι, μέλος του πολιτικού γραφείου του Κομμουνιστικού Κόμματος της Ανατολικής Γερμανίας, θα ανακοίνωνε την απόφαση για ελεύθερη διακίνηση μέσω των συνόρων και για χορήγηση βίζας χωρίς δικαιολογητικά. Οι απόγονοι του Έρικ Χόνεκερ προσπαθούσαν να πάρουν μέτρα αποσυμπίεσης του οργισμένου πλήθους που ζητούσε ελευθερίες. Το ανατολικό μπλοκ είχε στην πραγματικότητα αρχίσει να τρεμοσβήνει αρκετά νωρίτερα. Από το άνοιγμα των συνόρων της Ουγγαρίας, από τις εκλογές στην Πολωνία τον Ιούνιο του 1989, από τις αλλαγές στη Σοβιετική ένωση που είχαν ξεκινήσει το 1985. Το Βράδυ εκείνο σε ζωντανή τηλεοπτική σύνδεση ο Σαμπόφσκι ανακοίνωσε τις αποφάσεις του κόμματος. Τα σύνορα άνοιγαν. Μια παρεξήγηση θα έδινε την χαριστική βολή:
Δημοσιογράφος: Το άνοιγμα των συνόρων ισχύει και για το Δυτικό Βερολίνο;
Σαμπόφσκι: Ασφαλώς. Για κάθε σημείο των συνόρων.
Δημοσιογράφος: Από πότε ισχύει αυτό το μέτρο;
Σαμπόφσκι: Από όσο καταλαβαίνω ισχύει από τώρα. Αμέσως τώρα.
Λίγα λεπτά μετά, πλήθος κόσμου μαζεύτηκε μπροστά από το τείχος ζητώντας να περάσει στη δυτική όχθη. Με τις συνοριακές δυνάμεις ανέτοιμες και χωρίς καμία ενημέρωση για το πώς έπρεπε να συμπεριφερθούν, το πλήθος σήκωσε τις μπάρες και διάνυσε τα λίγα μέτρα που χώριζαν τον ανατολικό από τον δυτικό τομέα. Αυτά τα λίγα μέτρα αποτέλεσαν την απόσταση που διένυσε η ίδια η ιστορία από τον 20ο προς τον 21ο αιώνα. Το τείχος είχε πέσει. Ο κατά Έρικ Χομπσμπάουμ, σύντομος εικοστός αιώνας είχε λήξει.
Η πτώση του τείχους δεν αποτέλεσε μόνο τη λήξη του ψυχρού πολέμου. Στον πυρήνα της γένεσης της εποχής μας, βρίσκεται η ήττα του κομμουνισμού. Πέρα από τις γεωγραφικές ανακατατάξεις στη Γερμανία, την αλλαγή των πολιτευμάτων στις ανατολικές χώρες και την αναδιαμόρφωση των παγκόσμιων ισορροπιών, θέματα καταγεγραμμένα και ορατά, τι άλλο έφερε η πτώση;

Το «τέλος» της ιδεολογίας
και της ιστορίας

Η δεκαετία του 80 είδε την άνοδο του νεοφιλελευθερισμού και της ελεύθερης αγοράς, με κύριους εκφραστές τον Ρόναλντ Ρέιγκαν και τη Μάργκαρετ Θάτσερ. Ο ατομισμός επικράτησε ως κυρίαρχο ιδεολόγημα και η ελευθερία του ατόμου ταυτίστηκε με την ελευθερία της αγοράς και της κατανάλωσης. Πάνω από όλα, η δεκαετία του 80 απενοχοποίησε τον κυνισμό του προσωπικού συμφέροντος κόντρα στο κοινό όφελος. Τα κράτη πρόνοιας συρρικνώθηκαν ή εξαφανίστηκαν. Με την πτώση του τείχους, ο κυρίαρχος δυτικός πολιτισμός θα περιγράψει τον εαυτό του ως οικουμενικό και αυτονόητο. Ο «ελεύθερος κόσμος» πέτυχε μια πολιτική αλλά πάνω από όλα μια ηθική νίκη, ταυτίζοντας τις επιθυμίες των κατοίκων της Ανατολικής Ευρώπης με όσα αυτός μπορούσε ή περισσότερο ήταν διατεθειμένος να προσφέρει.
Στην προσπάθεια του δυτικού κόσμου προς αυτή την οικουμενικοποίηση, η ηθική, πολλές φορές στα όρια της μεταφυσικής, θα παίξει κεντρικό ρόλο. Ο κομμουνισμός θα ταυτιστεί με τον σταλινισμό, ο σταλινισμός με το ναζισμό. Όλες οι πολιτικές διαφορές, προθέσεις και καταβολές θα κονιορτοποιηθούν, ώστε το μεγάλο όνειρο του εικοστού αιώνα (ακόμα και στις πέρα από την πρακτική του εφαρμογή διαστάσεις), να ταυτιστεί με το απόλυτο κακό. Ένα κακό που φοβίζει με την απολυτότητά του και δεν περιγράφεται πια με όρους πολιτικούς. Παραμένει θολό, ως εκτροπή από έναν κανόνα που επιβάλλεται ως απαράβατος με όρους δόγματος. Ο κουρνιαχτός από την πτώση, κάλυψε έννοιες και διαχωρισμούς, την αριστερά, τη δεξιά, την πολιτική και την ιστορία. Η ιστορία και οι ιδεολογίες ανακηρύχτηκαν νεκρές, ώστε να περιγράψουν, στην πραγματικότητα, την κυριαρχία της μίας ιστορίας, της μίας ιδεολογίας. Οι ορολογίες άλλαξαν, οι λέξεις φορτίστηκαν από την αρχή.
Και η αριστερά; Η πτώση του τοίχους έφερε την άμεση πτώση, ή σε αρκετές περιπτώσεις την άμεση μετάλλαξη, της επίσημης αριστεράς (με την Ελλάδα να αποτελεί μια εξαίρεση προς έρευνα). Η άλλη αριστερά, εκείνη που όχι μόνο δεν ταυτιζόταν με το σοβιετικό μοντέλο, αλλά του ασκούσε σκληρή κριτική. Ήδη από το 56 και πολύ περισσότερο από το 68, είδε θετικά την πτώση του τείχους, το τέλος της σοβιετικής ανελευθερίας, του κομμουνιστικού κακέκτυπου. Δεν αντιλήφθηκε όμως ταυτόχρονα και το κόστος που θα προέκυπτε από τη μακρινή της συγγένεια. Χωρίς ένα διαστρεβλωμένο κυρίαρχο μοντέλο, έκθετο στην αριστερή κριτική, οι εναλλακτικές δεν θα ήταν εύκολο να σταθούν ανέπαφες. Έτσι, η αριστερά χτυπήθηκε στο σύνολό της, βιώνοντας λαβωμένη την άνοδο της νέας Ευρώπης, του νέου κόσμου, της νέας Εποχής.
Δεν είναι λοιπόν τα ημερολόγια, ή τα αφιερώματα αυτά που θα μας υπενθυμίσουν την πτώση του τείχους του Βερολίνου. Είναι η ίδια η καθημερινή πραγματικότητα, οι κανόνες και, ευτυχώς, οι αποκλείσεις από αυτή.
(στην εφημεριδα Εποχή)