Ρινόκεροι

‘’Τίποτε δεν φοβάται ο άνθρωπος περισσότερο από το άγγιγμα του αγνώστου’’ κάπως έτσι ξεκινά ο Ελίας Κανέττι το κλασσικό του δοκίμιο Μάζα και εξουσία,  για να συνεχίσει στο ίδιο κεφάλαιο: ‘’Μόνο η μάζα μπορεί να λυτρώσει τον άνθρωπο από τον φόβο της επαφής. (…) Η ανακούφιση που απλώνεται μέσα στη μάζα φτάνει σ έναν αξιοσημείωτο βαθμό, όταν η μάζα φτάνει στην μεγαλύτερη πυκνότητά της.’’ Τον μέγιστο αυτό βαθμό πυκνότητας και ομοιομορφίας της μάζας, θα αποδώσει θεατρικά ο Ευγένιος Ιονέσκο, την ίδια ακριβώς περίοδο με τον Κανέττι στο έργο του ‘’Ρινόκερος’’.

Στο έργο αυτό, ο Ιονέσκο θα απομακρυνθεί από τον γλωσσικό παραλογισμό και τα δομικά παιχνίδια των πρώτων του έργων, θα κρατήσει το παράλογο ως πυρήνα σκέψης, προϋπόθεση και φιλοσοφικό υπόβαθρο και πάνω του θα κατασκευάσει μια ηθική παραβολή. Ο ήρωας του έργου Μπερανζέ βλέπει τους ανθρώπους γύρω του να μεταμορφώνονται σε ρινόκερους. Τους γείτονες, τους συναδέλφους και τους φίλους του,  ακόμα και την αγαπημένη του Νταίζη. Ο ίδιος μέσα στην μοναξιά του θα παραμείνει ο τελευταίος άνθρωπος αρνούμενος να συνθηκολογήσει. Ο χαρακτήρας του Μπερανζέ, μαζί με την τιμή της ανθρωπότητας, θα σώσει και το θεατρικό έργο από τα επικίνδυνα νερά της ηθικολογίας: χαρακτήρας που αμφιταλαντεύεται, φοβάται, ξεσπάει, χαρακτήρας αδύναμος και τσαλακωμένος δεν προβάλει τα πιστεύω του ως ένα ακλόνητο δόγμα, ως απόλυτη βεβαιότητα αλλά ως μια πηγαία και αναγκαία απόφαση, μια επιλογή παρ όλες τις γύρω επιλογές. Η επιλογή του να παραμείνει άνθρωπος μοιάζει ταυτόχρονα και παρά τον όποιο ηρωισμό, με μια ανθρώπινη αδυναμία. Γι αυτό και το έργο παρά το όποιο στρογγύλεμα δεν καταλήγει στον διδακτισμό, αλλά στον ηθικό σπαραγμό ενός μοναχικού που κερδίζει την συμπάθειά.

Το κεντρικό σύμβολο του έργου, ο ρινόκερος και ο ιός της ρινοκερίτιδας, αποτελεί ένα σύμβολο ανοιχτό μα ταυτόχρονα συγκεκριμένο, το οποίο κατορθώνει επικαιρότητα άσχετα από τον καιρό. Ο φασισμός, η μαζική κουλτούρα, οι τάσεις και οι μόδες, ο φανατισμός, οι μαζικές υστερίες, μπορούν να κοιτάξουν τον εαυτό τους στον καθρέφτη και να τον δουν να απεικονίζεται το πρόσωπο του ρινόκερου. Σε εποχές σαν τις σημερινές, ο Ρινόκερος μπορεί να εμφανιστεί ως ένα έργο προβλέψιμα επίκαιρο και με τον τρόπο αυτό να απολέσει μεγάλο μέρος της δραματικής του δυναμικής, θεατρικοποιώντας ως συμπέρασμα έναν κοινό τόπο. Η θεατρική απόδοση του Ρινόκερου, σε σκηνοθεσία Θωμά Μοσχόπουλου στο θέατρο Θησείον δεν πέφτει στην παραπάνω παγίδα ακριβώς γιατί αποτυγχάνει να περιγράψει το σχήμα του έργου. 

Όλο το έργο -πλοκή, διάλογοι, χαρακτήρες- εκβάλουν στην τελική απόφαση του Μπερανζέ όπως αυτή εκφράζεται στον καταληκτικό μονόλογο. Όλη η διαδικασία περιγραφής του ήρωα, των σχέσεών του, του περιβάλλοντός του και της απώλειάς του, ορίζονται με βάση αυτή την κατάληξη. Στην συγκεκριμένη απόδοση μια σειρά από θεατρικά ευρήματα αποστασιοποίησης, αδυνατίζουν την –απαραίτητη στην συγκεκριμένη περίπτωση- ταύτισή με τον ήρωα, ο χαρακτήρας δεν σχηματίζεται, ενώ ο αργός και μονότονος ρυθμός του δεύτερου μέρους δεν καταφέρνει να μας μεταδώσει τον σπαραγμό του Μπερανζέ για την μεταμόρφωση του φίλου του και της αγαπημένης του. Ο ήρωας φτάνει στο τελικό σημείο του μονολόγου, σχεδόν  χωρίς εσωτερικές συγκρούσεις, χωρίς απώλειες και χωρίς αμφιταλαντεύσεις. Ακόμα σημαντικότερο μοιάζει το γεγονός πως η τελική σκηνή δεν αποδίδεται ως κορύφωση, με αποτέλεσμα  ο θεατής να μην μπορεί να αντιληφθεί το μέγεθος και την σημασία της επιλογής του Μπερανζέ, άρα και την θέση του έργου.

Στα έργα του θεάτρου του παραλόγου, η μορφή ταυτίζεται σε τόσο μεγάλο βαθμό με το περιεχόμενο, με αποτέλεσμα να μοιάζει σχεδόν αδύνατο να αλλάξεις το ένα σκέλος χωρίς να επηρεαστεί και το άλλο. Έτσι, χωρίς την ένταση της πάλης του Μπερανζέ, οι ρινόκεροι καταλήγουν να μοιάζουν αρκετά συμπαθητικά θηλαστικά και η Ρινοκερίτιδα, από θανάσιμη μάστιγα καταλήγει να μοιάζει πιο πολύ με συνάχι.

(στο τεύχος 27 του περιοδικού Unfollow)