Stand-up comedy: Η κωμωδία της κρίσης

Το stand-up comedy είναι ένα είδος με ελάχιστη διάδοση στην Ελλάδα. Γνωστοί καλλιτέχνες της κωμωδίας όπως ο Λάκης Λαζόπουλος, ο Τζίμης Πανούσης και παλαιότερα ο Χάρι Κλιν, χρησιμοποίησαν συχνά στοιχεία του είδους στις παραστάσεις τους, συνοδευόμενα όμως πάντα με επιπλέον στοιχεία όπως βίντεο, τραγούδια, κωμικά σκετς. Το στοιχείο της άμεσης απεύθυνσης προς το κοινό ήταν πάντα παρόν, αλλά ποτέ αυτάρκες. Στη μη ταύτιση των παλαιοτέρων αυτών κωμικών με το είδος συνέβαλε και το γεγονός πως οι ίδιοι οι κωμικοί δεν αυτοπροσδιορίστηκαν ποτέ ως stand-up comedians, παρά την προφανή τους σχέση. Τα τελευταία χρόνια, το είδος αποκτά μια νέα παρουσία ανάμεσα στα υπόλοιπα θεάματα και τους τρόπους καλλιτεχνικής έκφρασης, προσπαθεί να καθιερωθεί και να αναπνεύσει ισότιμα.

Η διπλή γενεαλογική ρίζα

Ο χώρος του stand-up comedy έχει γιγαντωθεί τις τελευταίες δεκαετίες, κυρίως στην Αμερική και την Αγγλία, αλλά και σε πολλές άλλες ευρωπαϊκές χώρες, στην Αυστραλία, στον Καναδά. Σήμερα αποτελεί μια αυτάρκη βιομηχανία που γεμίζει στάδια, πουλά εκατομμύρια δίσκων και DVD, έχει τα δικά της φεστιβάλ, τα δικά της θεματικά comedy club σε μικρές ή μεγάλες πόλεις.
Τα ίχνη του είδους χάνονται στις αρχές του 20ού ή στα τέλη του 19ου αιώνα. Αν θέλαμε να προσεγγίσουμε την καταγωγή του stand-up comedy θα μπορούσαμε ίσως να καταλήξουμε σε μια διπλή ρίζα. Η πρώτη και κυρίαρχη αφετηρία είναι η λαϊκή της καταγωγή από το χώρο του μιούζικ χoλ, του τσίρκου ή των εργατικών λεσχών στην Αγγλία. Η αυτονόμηση του ενδιάμεσου παρουσιαστή, ο οποίος χρησιμοποιούσε πρόχειρα αστεία για να κάνει τη σύνδεση ανάμεσα στα διάφορα νούμερα αποτελεί τη ληξιαρχική πράξη γεννήσεως του stand-up. Μια δεύτερη ρίζα με πιο έντονο καλλιτεχνικό βάθος, μπορεί να εντοπιστεί στη βιογραφία του συγγραφέα Μαρκ Τουέιν. Μετά την τεράστια καλλιτεχνική και εμπορική επιτυχία των μυθιστορημάτων του, ο Τουέιν επένδυσε τα χρήματα του σε μια σειρά αποτυχημένων εφευρέσεων, κάνοντας οικονομικά ανοίγματα που σύντομα τον οδήγησαν στη χρεοκοπία. Θέλοντας να ξεπληρώσει τους δανειστές του, ξεκίνησε μια σειρά ομιλιών σε θέατρα κατά μήκος όλου του πλανήτη. Γνωστός για το βιτριολικό του χιούμορ ήδη από τα βιβλία του, ο Τουέιν κατάφερε να γεμίσει αίθουσες σε κάθε γωνιά της γης, ξεδιπλώνοντας τις απόψεις του γύρω από τον άνθρωπο, τη ζωή και την καθημερινότητα μέσα από κωμικούς μονολόγους. Τελικά κατάφερε να ξεπληρώσει τους δανειστές του, αφήνοντας ταυτόχρονα πίσω του μια νέα μορφή κωμικής έκφρασης. Ο Μαρκ Τουέιν αποτέλεσε κάτι πολύ μεγαλύτερο από έναν απλώς μεγάλο συγγραφέα. Αποτέλεσε την ίδια τη συνείδηση της Αμερικής. Είναι, λοιπόν, λογικό, το κατεξοχήν αμερικανικό είδος του stand-up, όταν κοιτά προς τα πίσω, να αντικρίζει την πατρική φιγούρα του συγγραφέα.

Εξέγερση, παρακμή και αναγέννηση

Τη δεκαετία του 1950, το stand-up αποκτά τη φωνή και τη χροιά με την οποία το συναντούμε μέχρι σήμερα. Οι παραστάσεις του Λένι Μπρους (γνωστός και ως Lenny ο βρομόστομος από την ομώνυμη ταινία του Μπομπ Φος) επιτίθενται στην αμερικανική υποκρισία. Το σεξ, οι κοινωνικές διακρίσεις και η παραπλάνηση μέσα από τη χρήση της γλώσσας, θα γίνουν κεντρικά θέματα του κωμικού. Μετά το θάνατο του Μπρους, μια σειρά νεότερων κωμικών με εξέχοντα τον Τζορτζ Καρλίν, θα συνεχίσει τη χαμογελαστή επίθεση απέναντι στο δόγμα και τον τρόπο του κυρίαρχου συστήματος. Μέσα από τις παραστάσεις του Ρίτσαρντ Πράιορ, του σημαντικότερου ίσως μέχρι και σήμερα κωμικού του είδους, το stand-up θα αγκαλιάσει τη διαμαρτυρία της αφροαμερικανικής κοινότητας. Η παρακμή θα έλθει τη δεκαετία του ’80. Η κοινωνική διαμαρτυρία δίνει τη θέση της σε έναν αυτοαναφορικό ατομισμό. Η σάτιρα γίνεται χάχανο, το γέλιο ξεραίνεται. Τη δεκαετία του ‘90, κωμικοί όπως ο Κρις Ροκ ή o Μπιλ Χικς, θα καταφέρουν να δώσουν ξανά στο είδος τη χαμένη του αίγλη και να το τοποθετήσουν στη θέση που βρίσκεται μέχρι και σήμερα. Όλες αυτές τις δεκαετίες, μια σειρά από γνωστούς κωμικούς όπως ο Στιβ Μάρτιν, o Ρόμπιν Γουΐλιαμς ή ο Έντι Μέφι θα ξεκινήσουν την καριέρα τους μπροστά στο μικρόφωνο του stand-up ορίζοντας τη δυναμική της αφετηρίας.

To stand-up στην Ελλάδα της κρίσης

Τον τελευταίο χρόνο, μια σειρά από γεγονότα μαρτυρούν την άνοδο του είδους στην Ελλάδα. Το πρώτο φεστιβάλ stand-up comedy, το Φεστιβάλ Κωμωδίας στην Ξάνθη, η πρόσφατη τηλεοπτική εκπομπή «Κάψε το σενάριο», θεματικά μπλογκ αλλά κυρίως ένας όλο και αυξανόμενος αριθμός παραστάσεων σε συναυλιακούς χώρους, μπαρ και θέατρα, μαρτυρούν ίσως όχι την καθιέρωση, αλλά τουλάχιστον μια κλιμακούμενη ανάπτυξη και κίνηση του stand-up. Η διάδοση ενός πλήθους ξένων παραστάσεων μέσα από το διαδίκτυο, καθώς επίσης και οι ελάχιστες τεχνικές απαιτήσεις του είδους -η δυνατότητα του stand-up να υπάρξει σε οποιονδήποτε χώρο χωρά ένα μικρόφωνο και πάθος- γεννούν μια συνθήκη άνθησης. Σε αυτό συμβάλλει περισσότερο απ’ όλα η ίδια η συννεφιά των ημερών της κρίσης. Η επιθετική ανατροπή της κωμωδίας, η ένταση της σάτιρας και η λυτρωτική υπόθεση του γέλιου αποκτούν στις ημέρες μας μια σημασία εξόχως σημαντική. Όταν ο πόνος γίνεται γέλιο, τότε ξέρουμε πως μπορούμε να αναπνεύσουμε.

(Στην εφημερίδα Εποχή)