ΑΝΤΩΝΗΣ ΛΙΑΚΟΣ: ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ, ΟΥΤΟΠΙΑ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ

Ο χρόνος ο παρών
κι ο παρελθόντας χρόνος
Ίσως κι οι δύο να ναι
παρόντες στον μέλλοντα χρόνο,
Κι ο παρελθών χρόνος να κλείνει μέσα του τον μέλλοντα.
(T. S. Eliot, Τέσσερα
Κουαρτέτα, Burnt Norton)

Το παρόν, σήμερα περισσότερο παρά ποτέ άλλοτε, έχει την τάση να απλώνει τον εαυτό του προς την κατεύθυνση του πριν και του μετά. Κάθε τι που βιώνουμε, διεκδικεί την παρουσία του σε έναν χρόνο που παρήλθε και σε μια στιγμή που έπεται, περιγράφοντας την παρουσία του ως μόνιμο γεγονός. Ο τρόπος που βιώνουμε τα γεγονότα, ορίζει σε μεγάλο βαθμό τον τρόπο που ζούμε και αντιλαμβανόμαστε τον χρόνο. Σήμερα, κλεισμένοι στην πιο βίαιη χρονολογία και στον πιο απότομο καιρό, καλούμαστε να τινάξουμε από πάνω μας τον απόλυτο ενεστώτα των ημερών μας, να σκεφτούμε το παρελθόν και το μέλλον ως επείγοντα περιστατικά, ως παραμέτρους που συγκροτούν το παρόν μας με τρόπο αναπόφευκτο. Το νέο βιβλίο του Αντώνη Λιάκου με τίτλο «Αποκάλυψη, Ουτοπία και Ιστορία, οι μεταμορφώσεις της ιστορικής συνείδησης», μας περιγράφει τους όρους και τους τρόπους με τους οποίους το παρελθόν στοχάστηκε το μέλλον του. Όχι ως μια αυστηρή επιστημονική καταγραφή, αλλά ως μια αναγκαιότητα που προέκυψε από μια απρόσμενη αλλά απόλυτη σχέση με τη θρησκεία, την επιστήμη, τις ανακαλύψεις, τις ουτοπικές ενοράσεις, τους άκαρπους υπολογισμούς, ακόμη και τις θεωρίες συνωμοσίας. Η παράθεση των τρόπων αυτών αποτελεί αμφισβήτηση της μοναδικότητας του σημερινού τρόπου θέασης, άρα και επιχείρημα κατά της απόλυτης ορθότητας του.

Μετά την κατάρρευση

Το βιβλίο ξεκινά με την παραδοχή της πρόσφατης κατάρρευσης τριών ουτοπιών. Της κατάρρευσης της φυλετικής καθαρότητας και της απόλυτης κυριαρχίας του λευκού ανθρώπου, της κατάρρευσης της ουτοπίας της κοινοκτημοσύνης και της κατάρρευσης- εν μέσω κρίσης- της κοινωνίας της πλαστικής ευημερίας και του καταναλωτισμού. Κοιτώντας από το παρελθόν προς το παρόν, ο συγγραφέας στοχάζεται με βάση το απροσδόκητο του τριπλού κρότου: τι θα συνέβαινε αν είχε προβλεφτεί η τριπλή πτώση; Γιατί η πρόβλεψη αυτή δεν συνέβη και, πιο συγκεκριμένα, γιατί αυτό το οποίο το παρελθόν μας στοχάστηκε ως μέλλον, δεν ταυτίζεται με ό,τι εμείς βιώνουμε ως παρόν; Πώς οραματιζόμαστε το μέλλον, όταν εμείς οι ίδιοι αποτελούμε το μέλλον ενός παρελθόντος που ξαστόχησε; Τι συγκροτεί το βλέμμα μας απέναντι σε ό,τι έρχεται και σ’ ό,τι παρήλθε; Ή όπως ορίζει ο ίδιος ο συγγραφέας, πώς μέσα από τις αναμονές, τις εκπληρώσεις και τις διαψεύσεις, μεταμορφώθηκε η ιστορική συνείδηση;
Το βιβλίο τοποθετεί ως βασικές παραμέτρους θέασης την Αποκάλυψη, την Ουτοπία και τέλος την ίδια την Ιστορία. Οι τρεις αυτές παράμετροι προτείνουν νόημα στα ιστορικά γεγονότα, και δίνουν σχήμα στη διαδοχή και το χρόνο τους. Γεγονότα όπως η πτώση της Ιερουσαλήμ, η πτώση της Κωνσταντινούπολης και η ανακάλυψη της Αμερικής, παραθέτονται όχι για να μας μιλήσουν για το συμβάν, αλλά για τη σημασία που αυτό απόκτησε σε σχέση με την ιστορική συνείδηση. Ο συγγραφέας, μέσα από την καταγραφή παρελθόντων γεγονότων, δεν προσπαθεί να περιγράψει ένα δίδαγμα, αλλά τα κεντρικά γεγονότα που μετέβαλλαν τους όρους θέασης της ιστορίας που προηγήθηκε και της ιστορίας που αναμένεται.

Ένα σύντομο χρονικό

Ο χριστιανικός κόσμος -ιδεολογικά κυρίαρχος από τα πρώτα χρόνια της εξάπλωσής του έως και τον ύστερο μεσαίωνα- μέσα από ένα σύνολο κανόνων και δογμάτων εκβάλλει στην αποκάλυψη. Κάθε εμπειρία ή πράξη νοηματοδοτείται από την αναπότρεπτη τελική κρίση, υφίσταται στρεφόμενο προς το τέλος του κόσμου. Οι σχέσεις εξουσίας, οι κυρίαρχες αναγνώσεις της πραγματικότητας και οι ερμηνείες των μεγάλων συμβάντων ορίζονται αποκλειστικά μέσα από αυτό το κυρίαρχο μοντέλο. Το ίδιο και η ιστορική συνείδηση. Η Αποκάλυψη του Ιωάννη ή τα σχήματα των προφητειών του Δανιήλ, μιλούν για την κατάληξη της ιστορίας, αλλά ταυτόχρονα και για κάθε στάδιο της. Το απόλυτα δομημένο μέλλον, ρύθμιζε την κάθε παράμετρο με την αναπόδραστη βεβαιότητα της εκπλήρωσής του.
Ο σταδιακός σκεπτικισμός που προέκυψε από τις ανακαλύψεις και τις εφευρέσεις της αναγέννησης, τοποθέτησε την ιστορία στη γλώσσα των αριθμών. Για πρώτη φορά ο ιστορικός χρόνος εμφανίστηκε μετρήσιμος. Η σταδιακή απομάκρυνση της σημασίας της θρησκείας ως απολύτου ρυθμιστή του παρόντος την εξόρισε και από το μέλλον. Το ίδιο το μέλλον μεταμορφώνεται σε προοπτική της ιστορίας. Τη θέση της αποκάλυψης παίρνει η ουτοπία. Το υποκείμενο δεν αναμένει αλλά προσδοκά το μέλλον. Με την αποϊεροποίηση του ιστορικού χρόνου, η ιστορία αποκτά αυτάρκεια και ταυτίζεται με την κοινωνία. Η ιστορία γίνεται μια κοινωνία εν προόδω. Οι ουτοπίες, με πρώτη αυτή του Thomas More, ορίζουν την αλλαγή ως επιθυμία. Άλλωστε, η ίδια η επιστήμη –η οποία σταδιακά ορίζεται ως κεντρικό κοινωνικό στοιχείο- εμπεριέχει τη θέαση της ουτοπίας. Ως προς την επιστήμη, το καθημερινό και δεδομένο του σήμερα (π.χ. η αναισθησία), σε πολλές πτυχές του μπορεί να οριστεί ως το ουτοπικό του χθες. Μαζί με την εκπλήρωση των ευχών του παρελθόντος, οι ουτοπίες γεννούν και τις ενοράσεις του μέλλοντος και παράλληλα κρίνουνε το παρελθόν και το παρόν. Ταυτόχρονα, όμως, περιέχουν το απόλυτο και το ψυχρό του ιδανικού, έναν υπολογισμό που βρίσκεται συχνά πέρα από τα μέτρα του ανθρώπινου. Σταδιακά και ενώ οι κοινωνίες αρχίζουν να ακραγγίζουν μια κατάσταση προς την ουτοπία, γεννιέται και η κριτική προς τον επιδιωκόμενο στόχο. Τα ίδια τα αισιόδοξα υλικά που έφτιαξαν την ουτοπία (μηχανές, ευγονική, κυριαρχία του ανθρώπου απέναντι στη φύση), γίνονται εχθροί. Ο προορισμός μεταμορφώνεται σε δυστοπία, το μέλλον σε εφιάλτη.
Οι πρώτες δυστοπίες εμφανίστηκαν στις αρχές του 20ού αιώνα, ώστε να περιγράψουν τα όρια και τους κινδύνους του. Η ίδια η ιστορία, μετά από μια ατελείωτη σειρά μεταμορφώσεων και σηματοδοτήσεων (μέσα από το διαφωτισμό, τον εγελιανισμό, το μαρξισμό και μια σειρά άλλων αναγνώσεων) βγαίνει από τα χαρακώματα του αιώνα, ως μια καταγραφή ενός αποσπασματικού και ασυνεχούς εαυτού, ως μια κατάσταση που εκφράζεται ακόμα και ως απουσία.
Παρόλα αυτά, αν και η αποκάλυψη και η ουτοπία ανήκουν στα σχήματα του παρελθόντος, επιβιώνουν ως σήμερα. Ο πολιτικός λόγος και η ρητορική, σε περιπτώσεις όπως στις μέρες μετά την 11η Σεπτεμβρίου, στον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας αλλά και στην Ελλάδα της κρίσης, είναι απλά ενδείξεις ενός τέτοιου γεγονότος.

Ένα οδοιπορικό του χρόνου

Αν και μια πρόχειρη χρονολογική παράθεση περιγράφει το πλαίσιο του βιβλίου, παρόλα αυτά δεν καταφέρνει να μεταδώσει ούτε το ιδιαίτερο κλίμα ούτε την ουσία του. Και αυτό γιατί η ίδια η δομή του βιβλίου θυμίζει περισσότερο συζήτηση οδοιπόρων σε μια μη οριοθετημένη διαδρομή παρά αυστηρό επιστημονικό κείμενο. Αποσπάσματα λογοτεχνίας και αλληλογραφίας, χωρία της βίβλου και συνθήματα στους τοίχους, επιστημονικές εξισώσεις και ιστορικές μορφές, συναντιούνται ισότιμα, ώστε να παραθέσουν τους δικούς τους χρόνους, τη δική τους θέαση απέναντι στο παρελθόν και το μέλλον.
Το βιβλίο αποκτά ξεχωριστή σημασία, ακριβώς λόγω του παρόντος στο οποίο δημιουργήθηκε. Σε μια εποχή που η ιστορία και η μνήμη εισβάλλουν βίαια και απαιτητικά στο προσκήνιο, το παρελθόν και το μέλλον ζητούν να ορίσουν από την αρχή το ρευστό παρόν μας. Οι τρόποι θέασης και οι μεταμορφώσεις της ιστορικής συνείδησης, παύουν να αποτελούν υποθέσεις και γίνονται πράξεις. Το παρελθόν ζωντανεύει για άλλη μια φορά. Άλλωστε, όπως περιγράφει και ένα απόσπασμα στην αρχή του βιβλίου, ειπωμένο από τον Ουίλιαμ Φόκνερ, «Το παρελθόν δεν πεθαίνει. Δεν είναι καν παρελθόν».

(στην εφημερίδα Εποχή)