Για τι πράγμα μιλάμε, όταν μιλάμε για τραγωδία;

Και ξαφνικά βρεθήκαμε σε έναν κόσμο καινούργιο με λέξεις παλαιές. Προσπαθώντας να γνωρίσουμε, προσπαθώντας να μάθουμε, μιλώντας στο περίπου, για κάτι απροσδιόριστο που θολώνει περισσότερο ενώ απομακρύνεται. Μέσα στην καθημερινή τους χρήση, πόσες λέξεις χάνουν την πραγματική τους σημασία και καταλήγουν από δοχεία νοήματος, άχαρα θαυμαστικά, επιφωνήματα, επαναλήψεις τυποποιημένες. Η ζωή μας ξαφνικά γέμισε τραγωδίες, θλιμμένα περιστατικά, θερινές παραστάσεις. Αλλά, για τι πράγμα μιλάμε όταν μιλάμε για τραγωδία;

Το φαινόμενο του τραγικού

Σε μια γλώσσα ακραία τηλεοπτική, επιβλήθηκε κάθε πολύ στενάχωρο περιστατικό να περιγράφεται ως τραγωδία. Ένα αυτοκινητικό δυστύχημα, μια ακραία κακοτυχία, μια φυσική καταστροφή. Ταυτόχρονα η ελληνική πραγματικότητα τροφοδοτεί το θέρος με θεατρικά θεάματα, επαναλήψεις αρχαίων έργων σε αρχαία θέατρα και ωδεία, φτιάχνοντας μια παράδοση που απαιτεί κάθε χρόνο την επανάληψη των ίδιων έργων. Μέσα από τη σιγουριά αυτής της επανάληψης, το κοινό μετατρέπεται σε ειδήμονα, σε φορέα της μίας και μόνο απάντησης, σχετικά με την ενδυμασία και τις χλαμύδες, το ύφος και την ένταση, τις παρεμβολές και τις γιούχες προς τους ηθοποιούς. Αλήθεια, πόσο συχνά τέθηκε ως θέμα μιας δημόσιας συζήτησης, η ίδια η ουσία των έργων, το ίδιο το φαινόμενο του τραγικού, η πραγματική παραπομπή της λέξης στην ουσία της;
Πέρα από την αρχαιολογία και τη φιλολογία, το φαινόμενο του τραγικού έχει τη δική του ιστορία ανάλυσης και ερμηνείας. Από όλους τους μεγάλους της κλασικής φιλοσοφίας δεν υπήρξε ούτε ένας που να μην περιέγραψε και να μην ερμήνευσε το φαινόμενο, με τους δικούς του τρόπους, μέσα από το δικό του πρίσμα καταλήγοντας σε ερμηνείες εντελώς διαφορετικές. Για τη φιλοσοφία και την αισθητική του Χέγκελ, του Σοπενχάουερ, του Νίτσε και του Κίρκεγκορ, ο τραγικός ήρωας αποτέλεσε ένα αίνιγμα προς λύση, ένα παράδειγμα προς ενδελεχή περιγραφή. Κάθε εποχή και κάθε φιλοσοφία προσδιορίστηκε σε μεγάλο βαθμό από τη σχέση της με την αρχαία Ελλάδα και από τη σχέση της με το πιο σύνθετο και συμπυκνωμένο επίτευγμα της, την αρχαία ελληνική τραγωδία. Ο Χριστιανισμός είχε τη δική του Αντιγόνη, ο ρομαντισμός και ο κομουνισμός επίσης, παραπέμποντας κάθε φορά στο ίδιο θεατρικό πρόσωπο, βγάζοντας συμπεράσματα διαμετρικά αντίθετα.

Η ερώτηση χάθηκε στη
σιγουριά της απάντησης

Μέσα στην πολυπλοκότητά του, ο αρχαίος τραγικός ήρωας αποτελεί το κλειδί κατανόησης του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Η αρχιτεκτονική του Παρθενώνα, η αισθητική των αγαλμάτων, η πολιτική του επιταφίου του Θουκυδίδη μπορούν να αναγνωστούν στην ουσία τους, μόνο μέσα από μια βαθειά επαφή και κατανόηση με το φαινόμενο του Τραγικού.
Μέσα στην πρόχειρη παιδεία μας, μεγαλώσαμε με τραγικά στερεότυπα για τους ήρωες: Η Αντιγόνη υπήρξε το πρόσωπο της επαναστάτριας, η Μήδεια μια πτυχή του απάνθρωπου ή για άλλους μια πρώιμη φεμινιστική καταγραφή, ο Οιδίποδας ο ακραία άτυχος, ο καταδικασμένος από τη μανία των θεών και το παιχνίδι των χρησμών. Κάθε καλοκαίρι, είναι αυτά τα στερεότυπα που κουβαλούμε στα θέατρα και τα βάζουμε να αναμετρηθούν με την πραγματικότητα των αρχαίων κειμένων. Και μέσα από τη σιγουριά της απάντησης, χάσαμε την ίδια την ερώτηση, που είναι στην πραγματικότητα η ίδια η τραγωδία.

Πτυχές της ανθρώπινης
ύπαρξης

Η τραγωδία δεν μιλά για τον πόνο ή την ατυχία αλλά για την ίδια την ανθρώπινη κατάσταση. Μέσα από ένα σύμπαν πολύμορφο και αλληλοσυγκρουόμενο προσδιορίζει την ύπαρξη στην πιο γυμνή της στιγμή. Ο κόσμος της τραγωδίας είναι ένας κόσμος ισορροπίας. Όταν η αρμονία διαταράσσεται, όταν ο ήρωας προκαλεί την ύβρη, ο κόσμος πρέπει πάλι να επιστρέψει στην αρμονία του. Είτε μέσα από την οργή και την Νέμεσι των θεών, είτε μέσα από τις πράξεις των ανθρώπων. Μέσα από τις διαφορετικές αναγνώσεις αυτό που επικρατεί και ταυτίζεται με το ίδιο το τραγικό, είναι η ελευθερία στην επιλογή του ήρωα. Η Αντιγόνη γνωρίζει την καταδίκη που θα έλθει, αλλά παρ’ όλα αυτά πράττει. Απόλυτα ελεύθερη, έστω για μια στιγμή. Ο Ορέστης γνωρίζει τις Ερινύες, αλλά δεν αποφεύγει την πράξη του, ο Οιδίποδας δεν αποφεύγει το χρησμό σε μεγάλο μέρος με δική του ευθύνη.
Στον κόσμο της τραγωδίας δεν υπάρχει μία ανάγνωση και ένα ορθό. Η σύγκρουση του Κρέοντα και της Αντιγόνης είναι σύγκρουση δύο ισάξιων αποφάνσεων όπως προκύπτουν από δύο ισάξιες ηθικές. Στη σύγκρουση τους έχουν ταυτόχρονα και οι δύο, δίκιο και άδικο. Ο Αγαμέμνονας και η Κλυταιμνήστρα επίσης. Μπροστά μας δεν εμφανίζονται χαρακτήρες ή τύποι, αλλά πτυχές της ανθρώπινης ύπαρξης, της ανθρώπινης στάσης απέναντι στον άνθρωπο, φορείς πραγματικότητας και επιλογής συχνά με ελάχιστα ανθρώπινα χαρακτηριστικά.
Η συζήτηση γύρω από την τραγωδία, προφανώς ξεπερνά κατά πολύ το μέγεθος ενός άρθρου ή ακόμα και ενός βιβλίου. Αυτό που έχει σημασία, είναι να δεχτούμε ξανά, χωρίς καμία βεβαιότητα, την αναμέτρησή μας με έναν κόσμο τόσο σύνθετο και πολυπρισματικό, που δύσκολα παραχωρεί απαντήσεις, έναν κόσμο που μας παραπέμπει απευθείας στο σημείο της ανθρώπινης ερώτησης. Γιατί το φαινόμενο του τραγικού δεν έχει σχέση με μια λέξη κονσέρβα στα δελτία των ειδήσεων, με μια μοντέρνα παράδοση σε θέατρα αρχαία. Το φαινόμενο του τραγικού δεν έχει σχέση υποχρεωτική ούτε με το ίδιο το θέατρο, αλλά με τον ανθρώπινο τρόπο στις τόσες εκδοχές του, στις τόσες διαψεύσεις και επιλογές του.

(στην εφημερίδα Εποχή)