Τον ξένο και τον εχθρό τον είδαμε στον καθρέφτη

Γιατί τι άλλο είναι τα μέσα δικτύωσης από έναν καθρέφτη; Έναν καθρέφτη παραμορφωτικό, που στην πραγματικότητα δίνει μορφή σιγά σιγά σε ό, τι απεικονίζει. Μι περιγραφή των μέσων αυτών όπου η χρήση και η δομή τους ταυτίζονται είναι αρκετά συχνή. Για παράδειγμα κατά τη διάρκεια της Αραβικής Άνοιξης η εκτεταμένη και επιτυχής χρήση του twitter και του facebook έκαναν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης να περιγραφούν ως εργαλεία απελευθέρωσης, ως προοδευτικά μέσα απέναντι στα ελεγχόμενα από πολιτικά και οικονομικά κέντρα παραδοσιακά μέσα όπως η τηλεόραση και οι εφημερίδες. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης φάνηκε να μπορούν να διευρύνουν την ίδια τη δημοκρατία και την συμμετοχή σε περιπτώσεις όπου ο κυρίαρχος λόγος και η κυρίαρχη εξουσία καταπιέζουν και φιμώνουν.
Αντιστρόφως η επέλαση της κουλτούρας και της χρήσης των fake news στο brexit και στις αμερικανικές εκλογές του 2016 ανέδειξαν μια τελείως διαφορετική διάσταση και χρήση που γέννησε τελείως διαφορετικά αποτελέσματα. Η αμφισβήτηση της ίδιας της έννοιας της πληροφορίας μέσα από τη διάδοση και τη χρήση ψευδών πληροφοριών, η δημιουργία ενός πλαισίου όπου κάθε γεγονός είναι εξίσου υπαρκτό ή ανύπαρκτο ανάλογα όχι με το αν συνέβη αλλά με το πως χρησιμοποιήθηκε και διαδόθηκε, ενός πλαισίου όπου κάθε κρίση είναι στην πραγματικότητα αδύνατη αφού τα θεμέλιά της είναι αμφισβητούμενα, συρρίκνωσε την ίδια τη δημοκρατία και αλλάζει τους όρους της πολιτικής αντιπαράθεσης σε κάθε μελλοντικό πολιτικό γεγονός στον πλανήτη.
Μέσα από τα δύο αυτά αντιθετικά παραδείγματα γίνονται ορατές οι δυνατότητες, οι κίνδυνοι και τα πολλά πρόσωπα των μέσων που καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό τη δημόσια σφαίρα και στην πραγματικότητα την ίδια την πραγματικότητα. Οι αποκαλύψεις, οι δίκες και οι απολογίες που συνέβησαν τον τελευταίο χρόνο γύρω από μέσα κοινωνικής δικτύωσης, τα σκάνδαλα σε σχέση με παρεμβολές σε μεγάλα γεγονότα, την διαμόρφωση πολιτικών τάσεων και την υποκλοπή προσωπικών δεδομένων δείχνουν ακριβώς πόσο ρευστό είναι το κανονιστικό πλαίσιο που περιορίζει την απόλυτη ελευθερία των μέσων και σε μεγάλο βαθμό πόσο ρευστή είναι η ίδια τους η φύση.

Μπορούμε μέσα σε αυτό το τόσο ρευστό πλαίσιο να εξάγουμε συμπεράσματα για το φαινόμενο των μέσων κοινωνικής δικτύωσης; σε σχέση με το πως επηρεάζουν την καθημερινότητά μας και ταυτόχρονα τον δημόσιο λόγο και την κοινή αντίληψη εντός των οποίων κινούμαστε; υπάρχουν στοιχεία που προκύπτουν από την ίδια τη δομή των μέσων ή μιλάμε για ένα τελείως ρευστό φαινόμενο υπό συνεχή αναδιαμόρφωση;

Αυτά δεν είναι ερωτήματα που μόνο εμείς καλούμαστε να απαντήσουμε. Είναι ερωτήματα που και οι ίδιες οι πλατφόρμες καλούνται να απαντήσουν. Γιατί πολύ σύντομα έγινε εμφανές πως η απόλυτη ελευθερία στην έκφραση που ευαγγελίζονταν μέσα όπως το twitter, στην πραγματικότητα δεν ταυτιζόταν με την ουδετερότητα του μέσου. Το συγκεκριμένο μέσο σε άπειρες περιπτώσεις μέσω ακριβώς της ουδετερότητας του έγινε εκκολαπτήριο λόγου μίσους. Όταν χιλιάδες ρατσιστικά, ομοφοβικά, ρατσιστικά σχόλια πλημμύρισαν τις αναρτήσεις του οι χρήστες άρχισαν να απομακρύνονται. Όταν στη συνέχεια η εταιρεία άρχισε να βάζει περιορισμούς ακριβώς σε αυτή τη βάση άρχισε να μειώνει σταδιακά τα ποσοστά ελευθερίας που προσέφερε. Και κανείς δεν ξέρει που τελειώνει αυτό το ψαλίδισμα. Και αυτό είναι μονάχα ένα παράδειγμα της ρευστότητας του θαυμαστού νέου κόσμου στον οποίο ζούμε.

Αυτό όμως που πρέπει να καταλάβουμε είναι πως όλα αυτά δεν είναι τεχνικά προβλήματα σε μια σελίδα που δεν μας ικανοποιεί ή δεν μας ενδιαφέρει. Είναι προβλήματα της ίδιας της δημόσιας ρητορικής, της αντιπαράθεσης και της επιχειρηματολογίας. Το βασικό πρόβλημα είναι πως δεν μπορείς να θέτεις κανόνες όταν δεν έχεις συγκεκριμένους σκοπούς για τους κανόνες αυτούς. Μια παραδοσιακή εφημερίδα για παράδειγμα έχει ως σκοπό να ενημερώσει, να επηρεάσει και ταυτόχρονα να ικανοποιήσει ένα συγκεκριμένο (μικρότερο ή μεγαλύτερο) κοινό ελεγχόμενη από την μία από την ορθότητα της παρουσίασης των γεγονότων και από την άλλη τους οικονομικούς της δείκτες.

Αντίθετα τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης δεν έχουν σκοπό είναι τα ίδια ένας σκοπός. Ιδιωτικές εταιρίες που προσπαθούν να σε πείσουν να τις χρησιμοποιείς και να τις παρακολουθείς. Και μέσα σε αυτή την πρόθεση κανένας κανόνας δεν μπορεί να σταθεί. Εταιρίες με βασικό προιόν τον δικό μας δημόσιο λόγο. Ελεγχόμενες από μια τελείως αίολη αίσθηση του κοινά αποδεκτού από την μία και από την άλλη από τη δική τους επιθυμία για κέρδος. 

(δεύτερο μέρος) 


Ο πα­ρα­μορ­φω­τι­κός κα­θρέ­φτης των μέ­σω κοι­νω­νι­κής δι­κτύω­σης δί­νει μορ­φή σε ό,τι α­πει­κο­νί­ζει. Μέ­σα στο ρευ­στό τους πλαί­σιο α­να­ρω­τιό­μα­στε αν μπο­ρού­με να ε­ξά­γου­με συ­μπε­ρά­σμα­τα. Όχι τό­σο α­πό τη χρή­ση των μέ­σων, τις εκ­δο­χές τους μέ­σα στην πρό­σφα­τη ι­στο­ρία των γε­γο­νό­των, ό­σο α­πό την ί­δια τους τη δο­μή. Για­τί τα τε­λευ­ταία χρό­νια εί­ναι πιο εμ­φα­νές α­πό πο­τέ. Τα προ­βλή­μα­τα που προ­κύ­πτουν α­πό τους ό­ρους διά­χυ­σης της πλη­ρο­φο­ρίας, α­πό το θό­ρυ­βο που α­ντι­στοι­χεί στη σιω­πή και α­πό τη σιω­πή που α­ντι­στοι­χεί στη φί­μω­ση, η ι­σχύ του ψεύ­τι­κου που ξε­περ­νά την ι­σχύ του α­λη­θι­νού, το α­λη­θι­νό να χά­νει την πραγ­μα­τι­κό­τη­τά του, ε­νώ το ψεύ­τι­κο μο­νο­πω­λεί το χώ­ρο, δεν εί­ναι μό­νο ζη­τή­μα­τα πο­λι­τι­σμού και ε­πι­κοι­νω­νίας εί­ναι πά­νω απ’ ό­λα ζη­τή­μα­τα δη­μο­κρα­τίας.
Τα μέ­σα κοι­νω­νι­κής δι­κτύω­σης εί­ναι κομ­μά­τι της δια­με­σο­λα­βη­μέ­νης μας ε­πι­κοι­νω­νίας, αρ­τη­ρία μας με έ­ναν έ­ξω κό­σμο πα­ρα­μορ­φω­μέ­νο, πολ­λα­πλα­σια­σμός μας προς τη συμ­φω­νία του κό­σμου με τις α­πό­ψεις και τις ο­ρά­σεις μας. Και ε­νώ τα μέ­σα εί­ναι έ­τσι δο­μη­μέ­να ώ­στε να δη­μιουρ­γούν μια αί­σθη­ση δια­χω­ρι­σμού, ό­που μες στη σιω­πή της ο­θό­νης βρι­σκό­μα­στε α­πό τη μια με­ριά ε­μείς και α­πό την άλ­λη ο κό­σμος, πρό­σφα­τες πο­λι­τι­κές έ­ρευ­νες και μα­ζι­κά γε­γο­νό­τα α­πο­δει­κνύουν πως μια σει­ρά α­πό πα­ρεμ­βά­σεις ο­ρί­ζουν την πραγ­μα­τι­κή χρή­ση των μέ­σων. Εται­ρείες που κλέ­βουν δε­δο­μέ­να, πα­ρεμ­βά­σεις α­πό χά­κε­ρς και τρο­λς που στρέ­φουν τις α­πό­ψεις του κοι­νού με βά­ση το πο­λι­τι­κό συμ­φέ­ρον, ε­πέ­λα­ση α­κρο­δε­ξιού θα­νά­του της λο­γι­κής και θεω­ριών συ­νω­μο­σίας, μια μα­ση­μέ­νη α­ντα­νά­κλα­ση ε­νός κό­σμου που δεν χορ­ταί­νει το εί­δω­λό του, α­κό­μα και αν αυ­τό τε­λι­κά έ­πα­ψε να τον α­πει­κο­νί­ζει. Σκου­πι­δα­ριό ει­κό­νας και πλη­ρο­φο­ρίας, νε­κρο­το­μείο του δη­μο­σίου λό­γου.
Η ί­δια η δο­μή των μέ­σων κοι­νω­νι­κής δι­κτύω­σης α­να­δει­κνύε­ται στους ό­ρους δια­λό­γου που ε­πι­κρα­τούν κα­τά την πε­ρίο­δο ε­νός έ­ντο­νου κοι­νω­νι­κού ζη­τή­μα­τος. Οι ό­ροι δια­λό­γου α­παι­τούν να πά­ρεις θέ­ση. Αλλιώς κα­νείς δεν θα α­σχο­λη­θεί με ό­σα γρά­φεις ή ό­σα λες. Όσο πιο φα­να­τι­κά κα­τα­γρά­ψεις τη θέ­ση σου, τό­σο με­γα­λύ­τε­ρη θα εί­ναι και η διά­δο­σή της. Οι ό­ροι με τους ο­ποίους γρά­φεις, ο­ρί­ζο­νται και αυ­τοί με τον ί­διο τρό­πο. Σύμ­φω­να με πρό­σφα­τη έ­ρευ­να του Jay Van Bevel, κα­θη­γη­τή του NYU, η χρή­ση λέ­ξεων με έ­ντο­νο η­θι­κό-συ­ναι­σθη­μα­τι­κό φορ­τίο έ­χουν τρο­μα­κτι­κά με­γα­λύ­τε­ρη α­ντα­πο­δο­τι­κό­τη­τα και θεά­σεις α­πό έ­ναν ου­δέ­τε­ρο και ψύ­χραι­μο λό­γο. Ο λό­γος αυ­τός στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα πε­ρι­γρά­φει την α­νά­γκη του να α­νή­κεις σε μια ο­μά­δα. Για την α­κρί­βεια α­πο­τε­λεί έ­να λό­γο που εί­ναι τό­σο δή­λω­ση, ό­σο και ταυ­τό­χρο­νη προά­σπι­ση του χώ­ρου που κα­τα­λαμ­βά­νει η ο­μά­δα αυ­τή.
Η ορ­γά­νω­σή μας στο δί­πο­λο του φί­λου και του εχ­θρού εί­ναι πα­λαιά ό­σο οι αν­θρώ­πι­νες κοι­νω­νίες, ό­σο η α­νά­γκη να α­νή­κεις σε μια ο­μά­δα και να χά­νε­σαι μέ­σα της. Συμ­βαί­νει με τις πο­λι­τι­κές στρα­τεύ­σεις, την ο­πα­δο­ποίη­ση και πολ­λά άλ­λα. Η βα­σι­κή δια­φο­ρά που υ­πάρ­χει στην ο­μα­δο­ποίη­ση στην ε­πο­χή και στο χώ­ρο του δια­δι­κτύου εί­ναι αυ­τή η ταυ­τό­χρο­νη πα­ρου­σία και α­που­σία μας. Ο στε­ντό­ρειος τρό­πος που υ­πε­ρα­σπι­ζό­μα­στε τις α­πό­ψεις και τις ε­ντά­ξεις μας και ό,τι αυ­τό συ­νε­πά­γε­ται (λό­γος μί­σους α­πέ­να­ντι στους α­ντι­πά­λους, ε­πι­θε­τι­κό­τη­τα, δο­λο­φο­νία χα­ρα­κτή­ρων κτλ) και η ταυ­τό­χρο­νη έλ­λει­ψη των κοι­νω­νι­κών συμ­βά­σεων που ο­ρί­ζει η ζωή στον έ­ξω κό­σμο. Η ευ­γέ­νεια, η α­νά­γκη για συ­νύ­παρ­ξη α­κό­μα και μέ­σω ε­νός μί­νι­μουμ συμ­φω­νίας, τα ό­ρια του άλ­λου και ο τρό­πος με τον ο­ποίο αυ­τός τα κά­νει εμ­φα­νή, ε­δώ ε­κλεί­πουν. Ταυ­τό­χρο­να, τα μέ­σα δι­κτύω­σης εί­ναι σχε­δια­σμέ­να με τέ­τοιο τρό­πο ώ­στε να πολ­λα­πλα­σιά­ζουν τη συμ­φω­νία μας, να μας προ­τεί­νουν σε­λί­δες με τις ο­ποίες θα συμ­φω­νού­με, θέ­μα­τα που θα βρί­σκα­με εν­δια­φέ­ρο­ντα, αν­θρώ­πους που θα πολ­λα­πλα­σιά­σουν τον ε­αυ­τό μας και τη φω­νή μας. Με τον τρό­πο αυ­τό πολ­λα­πλα­σιά­ζο­νται και οι βε­βαιό­τη­τές μας, το βύ­θι­σμά μας σε ό­λα αυ­τά στα ο­ποία α­νή­κου­με, ο φα­να­τι­σμός για το δί­κιο μας.
Και αν ό­λα αυ­τά μοιά­ζουν πε­ρί­που α­πο­δε­κτά σε έ­να πα­ράλ­λη­λο κό­σμο της ο­θό­νης, τι γί­νε­ται ό­ταν ο κό­σμος αυ­τός κυ­ριαρ­χεί στην ε­πι­κοι­νω­νία μας; Όταν οι ό­ροι τους ο­ποίους το μέ­σο ε­πι­βά­λει, ε­πε­κτεί­νο­νται και ε­κτός του μέ­σου; Για­τί ας μην το ξε­χνά­με. Τα μέ­σα κοι­νω­νι­κής δι­κτύω­σης εί­ναι προϊό­ντα. Με ε­πι­θυ­μία και στό­χο να μας κρα­τή­σουν για ό­σο το δυ­να­τόν πε­ρισ­σό­τε­ρο χρό­νο μέ­σα τους, ό­σο γί­νε­ται πιο ε­νερ­γούς και πιο δρα­στή­ριους. Εντός τους εί­μα­στε και ε­μείς κομ­μά­τι του προϊό­ντος. Κα­τα­να­λω­τές και κα­τα­να­λώ­σι­μοι ε­ξί­σου.
Ο κό­σμος αλ­λά­ζει. Το ί­διο και οι ό­ροι και τα ό­ρια της πο­λι­τι­κής.

(στην εφημερίδα Εποχή)