Τετάρτη 20 Απριλίου 2016

Πιθήκια, κουνούπια και κατσαρίδες



Στο κλασικό κόμικς Maus, ο Art Spiegelman αφηγείται την ιστορία του Πολωνοεβραίου πατέρα του τα χρόνια πριν από τον Δεύτερο Παγκόσμιο, τον τρόπο με τον οποίο έζησε και επιβίωσε από το στρατόπεδο συγκέντρωσης και τη ζωή του μετά τον εφιάλτη.
Το βαθιά ανθρώπινο έργο συγκέντρωσε διθυραμβικές κριτικές, κέρδισε το βραβείο Πούλιτζερ και συνέβαλε όσο ελάχιστα βιβλία ώστε να αλλάξει ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζονται τα κόμικς.
Και αυτό γιατί ο Spiegelman δεν προσπάθησε να φτιάξει ένα «σοβαρό» κόμικς αρνούμενος το μέσο του (το οποίο μέχρι εκείνη τη στιγμή σε μεγάλο βαθμό ήταν ταυτισμένο με μια φτηνή παιδική διασκέδαση), αλλά αντίθετα χρησιμοποιεί όλες τις διακριτές δυνατότητες που του δίνει το μέσο ώστε να αφηγηθεί μια ιστορία με τρόπο που μόνο το κόμικς θα μπορούσε να το κάνει (μια παρόμοια δηλαδή αντιμετώπιση με αυτή του Alan Moore στο Watchmen).
Η πιο έντονη εκφραστική επιλογή στο Maus είναι η απεικόνιση των Εβραίων, των Πολωνών και των ναζί.
Ο Spiegelman επιλέγει να παρουσιάσει τους Εβραίους ως ποντίκια, τους ναζί ως γάτες και τους Πολωνούς ως γουρούνια. Ο ανθρωπομορφισμός όμως αυτός δεν προέρχεται τόσο από τη μεριά της παράδοσης των κόμικς (όπως θα περίμενε κάποιος) όσο από το βλέμμα του εχθρού το οποίο ο καλλιτέχνης αντιστρέφει.
Ο Spiegelman εμπνεύστηκε από τον τρόπο που οι ταινίες της ναζιστικής προπαγάνδας απεικόνιζαν τους Εβραίους: ως παράσιτα, ως κατσαρίδες, ως αρουραίους.
Με τον τρόπο αυτό ο Spiegelman δεν διαχωρίζει. Αντίθετα, αναδεικνύει το παράλογο του διαχωρισμού.
Η ίδια η επιλογή αναιρεί τον εαυτό της αφού σύντομα αντιλαμβανόμαστε πως ο διαχωρισμός της απεικόνισης δεν έχει να κάνει με τη ράτσα του κάθε πρωταγωνιστή αλλά με τη λειτουργία του, τη σχέση του με τους γύρω του, τις σχέσεις που δημιουργούνται όταν μια μερίδα ανθρώπων κυνηγάει μία άλλη όπως οι γάτες τα ποντίκια.
Μέσα από τους ζωόμορφους χαρακτήρες του, ο Spiegelman πετυχαίνει να αφηγηθεί μια βαθιά ανθρώπινη ιστορία.
Φυσικά ο ανθρωπομορφισμός δεν εφευρέθηκε ούτε από το Maus ούτε από την τέχνη των κόμικς. Για την ακρίβεια ως τρόπος είναι παλιός όσο και ο ίδιος ο πολιτισμός. Οι πρώτες ανθρωπόμορφες απεικονίσεις ζώων μάς πηγαίνουν πίσω στην προϊστορία, σε αρχαίες θρησκείες και μυθολογίες.
Οι απεικονίσεις αυτές αναπαριστούν το μη ανθρώπινο, οντότητες με μορφές ξένες στην ανθρώπινη υπόσταση, ταυτόχρονα όμως μορφές που κρατούν το ανθρώπινο σχήμα, μια και δεν υπάρχουν ανεξάρτητα του ανθρώπου αλλά αντίθετα συνομιλούν με τη ζωή και τη μοίρα του.
Από τη θρησκεία ο ανθρωπομορφισμός περνά ως αφηγηματικός μηχανισμός στους θρύλους και τα λαϊκά παραμύθια, γίνεται εργαλείο στα χέρια συγγραφέων και ποιητών, στα χέρια του μοντερνισμού ή της ποπ κουλτούρας.
Κάθε φορά η επιλογή του ζώου υπάρχει για να περιγράψει μια πτυχή της ιστορίας, ένα κομμάτι του ψυχισμού του ήρωα ή των ηρώων.
Ως σύμβαση ώστε να αφηγηθεί τα ανθρώπινα πάθη, την κυριαρχία του ζωώδους ενστίκτου ή τον υποβιβασμό του ανθρώπου σε ζώο. Από το κουνέλι στην «Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων» μέχρι τα γουρούνια της «Φάρμας των ζώων», από το σκαθάρι της «Μεταμόρφωσης» μέχρι τον Μίκυ Μάους.
Βέβαια, είναι και φορές που η χρήση του ζωομορφισμού δεν περιγράφει τον ήρωα ο οποίος τον κουβαλά αλλά αντίθετα τον δημιουργό που επιλέγει να τον χρησιμοποιήσει. Οπως για παράδειγμα σε δύο πρόσφατες περιπτώσεις από την «Καθημερινή».
Στη μια περίπτωση ο Τάκης Θεοδωρόπουλος αποφάσισε σε άρθρο του να περιγράψει τον Κινέζο καλλιτέχνη Ai Wei Wei ως «πιθηκόμορφο κινέζο performer», ενώ ο σκιτσογράφος Ηλίας Μακρής επέλεξε να παρουσιάσει τους πρόσφυγες ως κατσαρίδες και μύγες (ο έτερος σκιτσογράφος Δημήτρης Χατζόπουλος προτιμά να τους απεικονίζει ως σκουπίδια, οπότε δεν περιλαμβάνεται σε αυτό το άρθρο).
Και όμως αυτές οι επιλογές δεν είμαι σίγουρος τι επίπτωση μπορούν να έχουν στα αντικείμενα στα οποία αναφέρονται, αντίθετα μπορώ να καταλάβω πως περιγράφουν με τον καλύτερο τρόπο τα υποκείμενά τα οποία τις κάνουν. Ως ανερυθρίαστους ρατσιστές που μετέρχονται τρόπους βγαλμένους από τις πιο τρανές στιγμές των φιλμ προπαγάνδας.
Ή, για να γυρίσουμε πίσω στο Maus: φαίνεται πως στην «Καθημερινή» ορισμένες Γάτες ζωγραφίζουν τους ανθρώπους ως κατσαρίδες, ως μύγες και ως πιθήκους.

(στην Εφημερίδα των Συντακτών)

Δεν υπάρχουν σχόλια: