Ο Ιμμάνουελ Καντ και η τυφλωμένη Ευρώπη

-Καλή σας μέρα, καθηγητά Καντ

 Ο Ιμμάνουελ Καντ διαπλέει τα νερά ενός αμφίβολου Ατλαντικού. Υποφέρει από γλαύκωμα και είναι σχεδόν τυφλός. Ο Καντ θα αναζητήσει το φως του στην Αμερική. Το πανεπιστήμιο της Κολούμπια θα τον αναγορεύσει Επίτιμο Διδάκτορα, επίσης διαθέτοντας τους καλύτερους οφθαλμίατρους στον κόσμο υπόσχεται πως θα τον γιατρέψει. Μαζί με τον γερμανό φιλόσοφο ταξιδεύει και η γυναίκα του, ο υπηρέτης και ο παπαγάλος του.

Το έργο ‘’Ιμμάνουελ Καντ’’ του Τόμας Μπέρνχαρντ, παρουσιάστηκε στο Θέατρο Τέχνης  (Φρυνίχου) σε σκηνοθεσία Γιάννου Περλέγκα. Το έργο αποτελεί την άλλη βιογραφία του Καντ, την αποσπασμένη από τα γεγονότα της ζωής, αυτή που αντιμετωπίζει τον ίδιο τον συγγραφέα και το έργο του ως σημεία μια αφήγησης ελεύθερης προς διασκευή, μιας βιογραφίας που συνεχίζει την εξιστόρηση ακόμα και μετά τον θάνατο του προσώπου. Ο Καντ ήταν γνωστός για τη μονήρη ζωή του. Έζησε όλη του τη ζωή στο Κένισμπεργκ, δεν παντρεύτηκε ποτέ και έζησε μια ζωή κουρδισμένη στην απόλυτη λεπτομέρειά της (εδώ έχει ενδιαφέρον να σημειώσουμε το πόσο πολύ έμοιαζε ο πραγματικός Ιμμάνουελ Καντ με τους εμμονικούς  ήρωες των μυθιστορημάτων του Μπέρνχαρντ). Ποιος είναι λοιπόν αυτός ο μισότυφλος φιλόσοφος που ταξιδεύει προς την Αμερική;

Μεταφερμένος στην εποχή που γράφτηκε το έργο (1978), ο Καντ αποτελεί όχι πρόσωπο αλλά σύμβολο, μια συλλογική συμπύκνωση. Ο Καντ είναι ο ευρωπαϊκός διαφωτισμός, οι ηθικές αξίες, το είδωλο που η ίδια η Ευρώπη επιθυμεί να αντικρίζει στον καθρέφτη της. Και όμως, το είδωλο αυτό είναι τυφλό και απελπισμένο, παράφραση του εαυτού του, καταδικασμένο στη μοναξιά του μονολόγου, με μόνο υποφερτό συνομιλητή τον παπαγάλο του ο οποίος αναπαράγει μηχανικά σκέψεις και αξιώματα σαν φτερωτή ηχώ. Αυτό που τελικά προκαλεί εντύπωση με το έργο του Μπέρνχαρντ είναι πως δεν είναι επίκαιρο αλλά σύγχρονο. Πως η κριτική για την ταυτότητα της Ευρώπης, την χρεοκοπία των αξιών της και της αδυναμίας της όχι μόνο να ενσαρκώσει αυτές τις αξίες αλλά έστω να συντηρήσει το περίγραμμά τους, είναι μία κουβέντα που όχι απλά δεν έληξε, αλλά περνά μπροστά από τα μάτια μας καθημερινά. Είναι αυτή η άλλη Ευρώπη που διασχίζει τον Ατλαντικό, εξόριστη από το ίδιο της το σώμα, συνοδευμένη απ όλα τα συμπτώματα που την καταργούν: ένας Καρδινάλιος με σχέσεις με τη Μαφία, ένας ναύαρχος- ενσαρκωτής της αποικιοκρατίας, μια τρελή και αγράμματη εκατομμυριούχος και ένας συλλέκτης νεκρών έργων τέχνης, ταξιδεύουν μαζί με τον Καντ. Η παρουσία τους περιγράφει ταυτόχρονα  την κατάσταση, τους λόγους της αρρώστιάς του και τους λόγους που ο φιλόσοφος καταλήγει στην τρέλα.     

Η σκηνοθεσία του Γιάννου Περλέγκα (η πρώτη του απόπειρα στον ρόλο του σκηνοθέτη)  κινείται προς αυτήν ακριβώς την κατεύθυνση. Παίρνοντας ως δεδομένη την έλλειψη εξοικείωσης του ελληνικού κοινού με τα βιογραφικά στοιχεία του φιλοσόφου, άρα και την δυσκολία λειτουργίας του γενεσιουργού ευρήματος και κατ επέκταση της ίδιας της αφήγησης, ο σκηνοθέτης προσθέτει στο έργο αποσπάσματα από τα πεζά κείμενα του Μπέρνχαρντ. Οι απόψεις του συγγραφέα υπάρχουν καθαρότερα, πλαισιώνοντας καταστάσεις και χαρακτήρες, επεξηγώντας και τονίζοντας, προεκτείνοντας το έργο προς μια συνολικότερη αφήγηση.  Έτσι, η διασκευή λειτουργεί αντιστρόφως, οικοδομώντας μια εκδοχή πιο κοντά στην ίδια την κυριολεξία του έργου.

Σε μια εποχή εύκολου δραματολογίου, αέναης επανάληψης και ανακύκλωσης  των κλασσικών, εκτεταμένης διασκευής και μηχανικής εισαγωγής μέτριων σύγχρονων έργων, η παράσταση του ‘’Ιμμάνουελ Καντ’’, μοιάζει με ανασκαφή ενός ογκολίθου. Όχι μόνο  γιατί μεταφέρει και συστήνει το έργο για πρώτη φορά στο ελληνικό κοινό, αλλά γιατί καταφέρνει (παρ όλες τις δυσκολίες), να το εντάξει και να το πλαισιώσει με το σύνολο της σκέψης και της τέχνης του Μπέρνχαρντ (η οποία αν και έχει ευτυχήσει στο μυθιστόρημα, στο θέατρο δεν έχει καταλάβει τη θέση που της αναλογεί), δημιουργώντας τελικά έναν σύγχρονο διάλογο για τον πυρήνα των προβλημάτων που μας περιβάλουν. 

(στο περιοδικό Unfollow)