Ψάχνοντας την ταυτότητα μέσα στην κρίση

Η ταυτότητα επιλέγεται μέσα από μια σειρά αντανακλάσεων, παρερμηνειών και υπερβολών. Προθέσεις, φόβοι και επιθυμίες προβάλλονται σε ένα είδωλο που λέει περισσότερα γι’ αυτό που κρύβεται, παρά γι αυτό που αποκαλύπτεται με την πρώτη ματιά. Το λάθος δεν είναι επιλογή. Ακόμα και μακριά από το αντικειμενικά ορθό, μια νέα πραγματικότητα αρκεί ώστε να υποστηρίξει τον εαυτό της ως το μόνο αληθινό. Ποιο είναι το είδωλο που αντικρίζει ο σύγχρονος νεοέλληνας; Πώς ετεροπροσδιορίζεται ως μέλος της ευρωπαϊκής οικογένειας και πολύ περισσότερο, πόσο μέλος της αισθάνεται; Είναι κοινός ο τρόπος θέασης σε σχέση με την κάθε γενιά;
Τόσο συχνά στην πολλαπλότητα της καταγωγής του και στις διάφορες γεωγραφίες και χρονολογίες που τον προσδιορίσανε, ο Νεοέλληνας θα ψάχνει την ταυτότητά του συνεχώς. Βαλκάνια, ανατολή, αρχαία Ελλάδα, εκκλησία, Ευρώπη, παγκοσμιοποίηση. Από το Αιγαίο του Ελύτη μέχρι το Αιγαίο των rooms to let, υπάρχει ένα νήμα που περιγράφει, άλλοτε συγκροτημένα και στοχαστικά και άλλοτε άθελά του, το δύσκολο της ταυτότητας σε έναν κόσμο που αλλάζει απότομα στο παρελθόν και το παρόν του. Αυτό που έχει ως βασική προϋπόθεση τη σταθερότητα στο χρόνο παρασύρεται στο ρευστό του πραγματικού, με την κάθε συγκυρία να αλλάζει τις συντεταγμένες. Πέρα από τις ενδογενείς αντινομίες της ελληνικής συνείδησης, οι εξελίξεις στον πέρα των συνόρων κόσμο επηρεάζουν την ταυτότητα.
Χώρα περιφερειακή και οικονομικά εξαρτημένη (άρα κατ’ επέκταση πολιτικά και πολιτιστικά), η Ελλάδα πάντα είχε τη διττή στάση απέναντι στους ξένους. Από τη μία να ορίζεται σε σχέση με τις επιλογές της, από την άλλη να τους αντιμετωπίζει εχθρικά και αρκετά συχνά απαξιωτικά. Από τα θεατρικά έργα του Χουρμούζη μέχρι τον ελληνοκεντρισμό (συχνά υπερβολικό) της γενιάς του 30, η αναζήτηση της ταυτότητας είχε έντονο το στοιχείο του διαχωρισμού. Και αν κάτι τέτοιο είναι λογικό και αναμενόμενο, παίρνει άλλες διαστάσεις όταν γίνεται επιθετικό. Η ανωτερότητα της ελληνικής καθημερινότητας, του ελληνικού παρελθόντος, της ελληνικής κουζίνας κ.τ.λ αποτελούν κοινό τόπο της καθημερινής συνθήκης.
Τη δεκαετία του 80 με την άνοδο της γλώσσας του λαϊκισμού, η λογική αυτή αποθεώθηκε. Τόσο συχνά η αδυναμία έγινε περήφανη εσωστρέφεια, ο λαϊκίστικος εθνοκεντρικός λόγος, ταυτίστηκε με τον αντιιμπεριαλιστικό λόγο της εθνικής ανεξαρτησίας, το ναΐφ και το φολκλόρ έγινε απάντηση στην παγκοσμιοποίηση. Άκριτα και φανατικά. Ο κουτόφραγκος στέκει με άγνοια μπροστά στην ακρόπολη θαυμάζοντας το ελληνικό μεγαλείο. Και εμείς προπονημένοι από καιρό στις έξυπνες κινήσεις του, την πουλάμε για κάποιο αστείο ποσό. Αυτός –τόσο κουτός είναι- που την αγοράζει. Την ακρόπολη που δεν γνωρίζουμε, την ακρόπολη που δεν μας ανήκει….
Και όμως φαίνεται πως κάτι τόσο βαθιά ριζωμένο μπορεί να αλλάξει. Το 2004 η ίδια η χώρα κατήγγειλε τον εαυτό της για δημιουργική λογιστική. Φέτος τον κατήγγειλε ξανά για ψευδή στοιχεία και κρυμμένα ελλείμματα. Αυτό που κάποτε ονομαζόταν απειθαρχία, με τόνο στην χροιά της αντίστασης, τώρα καταλήγει να μεταφράζετε απλά ως αναξιοπιστία. Χρέη, επιτήρηση, έλλειμμα. Πόσο προσδιορίζει τον σύγχρονο Έλληνα το γεγονός ό,τι μια σειρά από αβέβαιες ηθικά επιλογές αποκαλύπτονται; Και αν και επιλογές λίγων προνομιούχων άλλων, τελικά έρχονται να προσδιορίσουν και αυτό τον ίδιο; Τα ξένα δημοσιεύματα περιγράφουν την έλλειψη αξιοπιστίας, την Ελλάδα ως το αυτονόητο της διαφθοράς, το υποψήφιο θύμα της κατάρρευσης, τη νέα Ισλανδία, το νέο Ντουμπάι. ‘’Θα μπορούσε η κατάσταση να είναι χειρότερη. Στην Ελλάδα είναι!’’, έγραφαν πρόσφατα οι Times του Λονδίνου. Ταυτόχρονα όλο και περισσότεροι νέοι άνθρωποι έρχονται σε επαφή με τον έξω κόσμο. Μεταπτυχιακά, Erasmus, διαδίκτυο, όλα αποκαλύπτουν αυτό που μέχρι χθες δεν έπειθε κανέναν αλλά τώρα διαδίδεται ψιθυριστά ανάμεσά μας: η Ελλάδα δεν είναι το κέντρο του κόσμου. Ένα στερεότυπο βουλιάζει σε ελάχιστο χρόνο, παρασυρμένο από το βάρος του κενού του. Και ανάμεσα στις άλλες παραμέτρους, ο Δεκέμβρης ακόμα απροσδιόριστος σε μεγάλο βαθμό, αμφισβητεί το αυτονόητο των αξιών της ίδιας κοινωνίας, περιγράφοντας και υπενθυμίζοντας τις αμείλικτες διαστάσεις της: ανεργία, φτώχια, ανασφάλεια, μερική απασχόληση.
Πέρασε ο καιρός που ο φτωχοδιάβολος ήταν μια φιγούρα συμπαθής, απόγονος του Καραγκιόζη, συγγενής του αρχετύπου του Οδυσσέα. Οι εγχώριες ελίτ, απαξιωμένες από τη μεγάλη αλυσίδα σκανδάλων, καλούνται από τις Βρυξέλλες να πάρουν τα αναμενόμενα μέτρα που θα στήσουν την χώρα στα πόδια της. Εθνική ομοψυχία, συναίνεση, συμβιβασμοί. Αλλά τελικά σε ποιόν αναφέρονται όλα αυτά; Ποιος είναι αυτός που θα πληρώσει; Σε μεγάλο βαθμό γνωστό. Πώς, όμως, μπορείς να ξεπεράσεις μια κρίση όταν πέρα από την οικονομική της διάσταση ταυτίζεται και με μια κρίση ταυτότητας;

(στην εφημερίδα Εποχή)