Η ΤΑΙΝΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΜΩΑΜΕΘ ΚΑΙ Ο ΕΠΙΘΕΤΙΚΟΣ ΟΡΙΕΝΤΑΛΙΣΜΟΣ

Οι «Σατανικοί στίχοι», η συγκυρία και «Η αθωότητα των μουσουλμάνων»

Oταν στις 26 Σε­πτεμ­βρίου του 1988 κυ­κλο­φο­ρού­σε το βι­βλίο του Σά­λα­μαν Ράσ­ντι «Οι σα­τα­νι­κοί στί­χοι», ο συγ­γρα­φέ­ας του πε­ρί­με­νε να προ­κα­λέ­σει έ­να μι­κρό σκάν­δα­λο. Τα δύο προ­η­γού­με­να βι­βλία του εί­χαν λά­βει πρω­τό­γνω­ρες δια­στά­σεις α­κο­λου­θώ­ντας ό­μοιες ο­δούς . «Τα παι­διά του με­σο­νυ­χτίου» εί­χαν ε­ξορ­γί­σει την Ίντι­ρα Γκά­ντι και το μυ­θι­στό­ρη­μα «Ντρο­πή» εί­χε ε­νο­χλή­σει το πο­λι­τι­κό και στρα­τιω­τι­κό κα­τε­στη­μέ­νο του Πα­κι­στάν. Στο ο­γκώ­δες του νέο μυ­θι­στό­ρη­μα, ο ιν­δο­βρε­τα­νός συγ­γρα­φέ­ας δη­μιούρ­γη­σε μια ι­στο­ρία πα­ράλ­λη­λη με την ι­στο­ρία του Ισλά­μ, μια ι­στο­ρία ο­νει­ρι­κή, φα­ντα­σια­κή και συ­χνά βέ­βη­λη στη χρή­ση των μύ­θων και των θρύ­λων της μου­σουλ­μα­νι­κής θρη­σκείας. Η έκ­δο­ση του βι­βλίου δεν δη­μιούρ­γη­σε α­πλώς σκάν­δα­λο, αλ­λά ο­δή­γη­σε σε μα­ζι­κές α­ντι­δρά­σεις και δια­δη­λώ­σεις μου­σουλ­μά­νων. Στις 14 Φε­βρουα­ρίου, ο ι­ρα­νός η­γέ­της Αγια­το­λάχ Χο­μεϊνί εκ­δί­δει φετ­φά κα­τα­δι­κά­ζο­ντας σε θά­να­το τον Ράσ­ντι και ό­λους ό­σοι ε­νε­πλά­κη­σαν στην έκ­δο­ση ή τη με­τά­φρα­ση του βι­βλίου. Ο συγ­γρα­φέ­ας θα πέρ­να­γε τα ε­πό­με­να 10 χρό­νια της ζωής του κρυμ­μέ­νος υ­πό την ε­πί­βλε­ψη ει­δι­κής μο­νά­δας της βρε­τα­νι­κής α­στυ­νο­μίας.
Αυ­τό που δεν υ­πο­λό­γι­σε ο Ράσ­ντι στις προ­βλέ­ψεις του σχε­τι­κά με τις α­ντι­δρά­σεις, ή­ταν η συ­γκε­κρι­μέ­νη πο­λι­τι­κή συ­γκυ­ρία, μια συ­γκυ­ρία που θα εκ­μη­δέ­νι­ζε την α­πό­στα­ση α­νά­με­σα στο σκαν­δα­λι­σμό και στο θρη­σκευ­τι­κό συμ­βό­λαιο θα­νά­του. Οι ε­κλο­γές στην Ινδία, το τέ­λος του ε­φτά­χρο­νου πο­λέ­μου α­νά­με­σα στο Ιράν και το Ιρά­κ, η ε­σω­τε­ρι­κή κα­τά­στα­ση στο με­τα­πο­λε­μι­κό Ιράν και οι δι­πλω­μα­τι­κές του σχέ­σεις με τη Βρε­τα­νία (με τις υ­πο­θέ­σεις Βρε­τα­νών ο­μή­ρων τό­σο στην ί­δια τη χώ­ρα ό­σο και στον Λί­βα­νο α­πό την Χεζ­μπο­λάχ να εκ­κρε­μούν) θα δη­μιουρ­γού­σαν έ­να πε­ρι­βάλ­λον τέ­τοιο ώ­στε να φυ­τρώ­σει μια πρω­τό­γνω­ρη δο­λο­φο­νι­κή ε­πι­τα­γή.
Σή­με­ρα, 24 χρό­νια με­τά την έκ­δο­ση των «Σα­τα­νι­κών στί­χων», ο Ράσ­ντι μας υ­πεν­θυ­μί­ζει τα γε­γο­νό­τα μέ­σα α­πό την έκ­δο­ση του βι­βλίου του «Τζο­ζέφ Αντόν». Το αυ­το­βιο­γρα­φι­κό βι­βλίο, το ο­ποίο κυ­κλο­φό­ρη­σε μέ­σα στον Σε­πτέμ­βρη, ε­ξι­στο­ρεί τα 10 χρό­νια σκιάς και φό­βου του συγ­γρα­φέα και χα­ρα­κτη­ρί­στη­κε ή­δη λο­γο­τε­χνι­κό γε­γο­νός της χρο­νιάς. Η υ­πό­θε­ση Ράσ­ντι α­πο­κτά ξε­χω­ρι­στή ση­μα­σία σή­με­ρα για­τί α­πο­τέ­λε­σε την πρώ­τη πα­γκο­σμιο­ποιη­μέ­νη α­ντί­δρα­ση θρη­σκευ­τι­κού φα­να­τι­σμού ε­νά­ντια στην ε­λευ­θε­ρία της έκ­φρα­σης και ε­νά­ντια σε έ­να δυ­τι­κό πο­λι­τι­στι­κό πα­ρά­γω­γο. Οι πα­ρά­γο­ντες, οι σκο­πι­μό­τη­τες και η πο­λι­τι­κή εκ­με­τάλ­λευ­ση του σκαν­δά­λου ί­σως να έ­χουν τε­λι­κά με­γα­λύ­τε­ρη ση­μα­σία σή­με­ρα α­πό το γε­γο­νός στα στε­νά ό­ριά του.

Η α­θωό­τη­τα των μου­σουλ­μά­νων

Το να κα­τα­δι­κά­ζει κα­νείς τον φο­ντα­με­ντα­λι­σμό (ο ο­ποίος για σχε­δόν ό­λα τα δυ­τι­κά μέ­σα ε­νη­μέ­ρω­σης ταυ­τί­ζε­ται α­πο­κλει­στι­κά με τη μου­σουλ­μα­νι­κή εκ­δο­χή του), α­πο­τε­λεί μια πρά­ξη κοι­νό­το­πη στα ό­ρια του βα­ρε­τού. Η κοι­νο­το­πία ό­μως αυ­τή εί­ναι ι­κα­νή, ό­χι μό­νο να κα­τα­σκευά­σει στε­ρεό­τυ­πα, αλ­λά και να τα ο­ρί­σει ως την μό­νη α­πο­δε­κτή α­λή­θεια. Οι ει­κό­νες α­πό τα πρό­σφα­τα α­φιο­νι­σμέ­να πλή­θη στις μου­σουλ­μα­νι­κές χώ­ρες της Αφρι­κής και της Ασίας, ε­πι­σκία­σαν ό­λες τις άλ­λες πα­ρα­μέ­τρους του γε­γο­νό­τος: Την ται­νία «Η α­θωό­τη­τα των μου­σουλ­μά­νων», τους συ­ντε­λε­στές και τους σκο­πούς τους και πο­λύ πε­ρισ­σό­τε­ρο τη διε­θνή συ­γκυ­ρία (και ε­δώ να διευ­κρι­νί­σω πως κα­τά την ά­πο­ψή μου τα σα­τυ­ρι­κά σχέ­δια του γαλ­λι­κού πε­ριο­δι­κού «Charlie Hebdo», α­πο­τε­λούν α­πλά έ­να ε­ξυ­πνα­κί­στι­κο και και­ρο­σκο­πι­κό ε­πι­πλέ­ον γε­γο­νός, το ο­ποίο δεν προ­σθέ­τει τί­πο­τα στη συ­ζή­τη­ση).
Η πε­ρί­πτω­ση της Αθωό­τη­τας των μου­σουλ­μά­νων α­πο­κτά ξε­χω­ρι­στή ση­μα­σία α­κό­μα και α­πό τα χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά του ί­διου του α­ντι­κει­μέ­νου που προ­κά­λε­σε τις α­ντι­δρά­σεις. «Η α­θωό­τη­τα των μου­σουλ­μά­νων» εί­ναι μια ται­νία που δεν γυ­ρί­στη­κε πο­τέ. Κυ­κλο­φό­ρη­σε δια­δι­κτυα­κά ως έ­να μο­ντα­ρι­σμέ­νο δε­κα­τε­τρά­λε­πτο, μια συρ­ρα­φή τυ­χαίων σκη­νών. Στο σύ­ντο­μο αυ­τό κομ­μά­τι ο Μωά­μεθ ό­χι μό­νο α­πει­κο­νί­ζε­ται αλ­λά προ­βάλ­λε­ται ως λά­γνος, ψεύ­της και ο­μο­φυ­λό­φι­λος. Οι μου­σουλ­μά­νοι που τον α­κο­λου­θούν πε­ρι­γρά­φο­νται ως ά­γριοι και αι­μο­δι­ψείς, παι­δό­φι­λοι και σα­δι­στές. Η αι­σθη­τι­κή των α­πο­σπα­σμά­των εί­ναι χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά κα­κό­γου­στη κά­που α­νά­με­σα σε σε­ξο­κω­μω­δία της σει­ράς και σε φιλμ α­νε­ρυ­θρία­στης φτη­νής προ­πα­γάν­δας.
Οι συ­ντε­λε­στές του έρ­γου έ­χουν και αυ­τοί ξε­χω­ρι­στό εν­δια­φέ­ρον. Ως σκη­νο­θέ­της, σε­να­ριο­γρά­φος και πα­ρα­γω­γός της ται­νίας, εμ­φα­νί­ζε­ται ο Nakoula Basseley Nakoula, φα­να­τι­κός Κό­πτης αι­γυ­πτια­κής κα­τα­γω­γής ο ο­ποίος ζει στην Αμε­ρι­κή. Ο Nakoula εί­χε κα­τα­δι­κα­στεί στο πα­ρελ­θόν για κα­τα­σκευή και λα­θρε­μπό­ριο ναρ­κω­τι­κών και τρα­πε­ζι­κές α­πά­τες. Στην κυ­κλο­φο­ρία και με­τά­δο­ση της ται­νίας ε­νε­πλά­κη­σαν μια σει­ρά α­πό γνω­στά πρό­σω­πα της φο­ντα­με­ντα­λι­στι­κής Αμε­ρι­κής ό­πως ο Morris Sadek, δι­κη­γό­ρος ο ο­ποίος κα­τά και­ρούς έ­χει το­πο­θε­τη­θεί υ­πέρ μιας ει­σβο­λής στην Αί­γυ­πτο που θα έ­διω­χνε το Ισλά­μ, και ο Terry Jones, α­με­ρι­κα­νός πά­στο­ρας που εί­χε γί­νει γνω­στός στο πα­ρελ­θόν ό­ταν α­να­κοί­νω­σε το σχέ­διό του να κά­ψει το Κο­ρά­νι κα­τά τη διάρ­κεια της λει­τουρ­γίας.
Ένα α­κό­μα εν­δια­φέ­ρον στοι­χείο, εί­ναι πως κα­νέ­νας συ­ντε­λε­στής ε­κτός α­πό τον σκη­νο­θέ­τη της ται­νίας δεν γνώ­ρι­ζε το πε­ριε­χό­με­νό της. Μια πρό­χει­ρη πα­ρα­κο­λού­θη­ση των α­πο­σπα­σμά­των α­πο­κα­λύ­πτει πως ό­λες οι φρά­σεις που α­να­φέ­ρο­νται στον Μωά­μεθ και το Ισλάμ εί­ναι ντου­μπλα­ρι­σμέ­νες και το­πο­θε­τή­θη­καν με­τά τα γυ­ρί­σμα­τα. Οι η­θο­ποιοί α­γνοού­σαν τους πραγ­μα­τι­κούς ρό­λους που υ­πο­δύο­νταν, ε­νώ πολ­λοί α­πό αυ­τούς μό­λις εί­δαν το υ­λι­κό που κυ­κλο­φό­ρη­σε στο δια­δί­κτυο κα­τέ­θε­σαν μη­νύ­σεις κα­τά του σκη­νο­θέ­τη.
Όπως εί­ναι, λοι­πόν, εμ­φα­νές α­πό τα δε­δο­μέ­να, η ται­νία γυ­ρί­στη­κε, χω­ρίς κα­μία καλ­λι­τε­χνι­κή ή α­κό­μη και οι­κο­νο­μι­κή α­ξίω­ση, αλ­λά με μο­να­δι­κό στό­χο να προ­κα­λέ­σει τον μου­σουλ­μα­νι­κό κό­σμο και να δη­μιουρ­γή­σει τις α­ντι­δρά­σεις που τε­λι­κά προ­κά­λε­σε.

Ένας νέ­ος, ε­πι­θε­τι­κός Οριε­ντα­λι­σμός

Κά­θε συ­ζή­τη­ση για τη σχέ­ση της α­να­το­λής με τη δύ­ση, μας φέρ­νει πί­σω στον «Οριε­ντα­λι­σμό», το κομ­βι­κό έρ­γο του Εντουάρ­ντ Σαΐντ. Σύμ­φω­να με τον Σαΐντ, ο Οριε­ντα­λι­σμός -ο τρό­πος θέ­α­σης της Ανα­το­λής α­πό την Δύ­ση- α­πο­τε­λεί μια κα­τα­σκευή η ο­ποία ε­πι­βάλ­λει στε­ρε­ο­τυ­πι­κές α­ντι­λή­ψεις και ει­κό­νες, δη­μιουρ­γώ­ντας έ­να φα­ντα­σια­κό οι­κο­δό­μη­μα που δεν α­ντα­πο­κρί­νε­ται στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα. Η ε­ντύ­πω­ση της πο­λι­τι­στι­κής κα­τω­τε­ρό­τη­τας της Ανα­το­λής, καλ­λιερ­γή­θη­κε συ­στη­μα­τι­κά στο πλα­τύ κοι­νό, κυ­ρίως μέ­σα α­πό πο­λι­τι­στι­κές κα­τα­γρα­φές (πί­να­κες, ποιή­μα­τα, ε­ντυ­πώ­σεις πε­ριη­γη­τών κ.τ.λ.) προ­σφέ­ρο­ντας άλ­λο­θι στις προ­σπά­θειες της Δύ­σης να κυ­ριαρ­χή­σει. Ο Οριε­ντα­λι­σμός -α­πό τον α­ποι­κια­κό 18ο και 19ο αιώ­να μέ­χρι και σή­με­ρα- λει­τούρ­γη­σε ως έ­να ε­πε­κτα­τι­κό ερ­γα­λείο νο­μι­μο­ποίη­σης των α­ποι­κια­κών και κυ­ριαρ­χι­κών βλέ­ψεων.
Ο νέ­ος ε­πι­θε­τι­κός Οριε­ντα­λι­σμός, ό­πως φα­νε­ρώ­θη­κε α­πό το δια­δι­κτυα­κό φαι­νό­με­νο της Αθωό­τη­τας των μου­σουλ­μά­νων, δεν έ­χει σαν στό­χο α­πλά να πε­ρι­γρά­ψει στε­ρεό­τυ­πα. Πο­λύ πε­ρισ­σό­τε­ρο προ­σπα­θεί, προ­κα­λώ­ντας και πιέ­ζο­ντας με βά­ση δε­δο­μέ­νες και προ­βλέ­ψι­μες α­ντι­δρά­σεις, να κά­νει τους δέ­κτες της πρό­κλη­σης να συ­μπε­ρι­φερ­θούν ως στε­ρεό­τυ­πα. Οι πο­ρείες, τα ε­ξορ­γι­σμέ­να πρό­σω­πα και οι δο­λο­φο­νίες, προϋπάρ­χουν και εν­σω­μα­τώ­νο­νται στην αρ­χι­κή α­φή­γη­ση πριν καν συμ­βούν. Ο ε­πι­θε­τι­κός Οριε­ντα­λι­σμός πε­ρι­γρά­φει έ­να α­ντι­κεί­με­νο ε­νώ την ί­δια στιγ­μή το κα­τα­σκευά­ζει.
Όπως μας φα­νέ­ρω­σε η υ­πό­θε­ση Ράσ­ντι, θα ή­ταν λά­θος να α­ντι­με­τω­πί­σου­με τα γε­γο­νό­τα ε­κτός της συ­γκε­κρι­μέ­νης συ­γκυ­ρίας. Για­τί α­κό­μη και αν υ­πο­θέ­σου­με πως η ται­νία δεν κυ­κλο­φό­ρη­σε ε­πί­τη­δες τη δε­δο­μέ­νη στιγ­μή, ω­στό­σο ο­ρί­ζε­ται σε τέ­τοιο βαθ­μό α­πό τα γε­γο­νό­τα που την πε­ρι­βά­λουν, ώ­στε η αρ­χι­κή πρό­θε­ση (ή η έλ­λει­ψη πρό­θε­σης) να μην έ­χουν κα­μία ση­μα­σία. Τα γε­γο­νό­τα α­πο­τε­λούν την πρώ­τη με­γά­λης κλί­μα­κας α­ντί­δρα­ση με­τά την Αρα­βι­κή Άνοι­ξη και σε με­γά­λο βαθ­μό -έ­στω και σε φα­ντα­σια­κό ε­πί­πε­δο- μπο­ρούν να χρη­σι­μο­ποιη­θούν κό­ντρα και ε­νά­ντια σε αυ­τή. Το γε­γο­νός ο­ρί­ζε­ται ε­πί­σης α­πό την ε­πι­λο­γή των Η­ΠΑ για μια πιο ή­πια ε­ξω­τε­ρι­κή πο­λι­τι­κή α­πέ­να­ντι στις μου­σουλ­μα­νι­κές χώ­ρες κα­τά την προ­ε­δρία Ομπά­μα. Η μι­κρή α­πό­στα­ση α­πό τις α­με­ρι­κα­νι­κές ε­κλο­γές ε­πα­να­φέ­ρει στην ατ­ζέ­ντα των συ­ζη­τή­σεων την ε­πι­λο­γή αυ­τή. Επί­σης, τα μο­ντα­ρι­σμέ­να α­πο­σπά­σμα­τα κυ­κλο­φό­ρη­σαν σε μια πε­ρίο­δο που οι συ­ζη­τή­σεις στο Ισραήλ για ε­πί­θε­ση στο Ιράν βρί­σκο­νται σε η­με­ρή­σια διά­τα­ξη και α­πο­κτούν ό­λο και με­γα­λύ­τε­ρη έ­ντα­ση.
Τε­λι­κά, εί­ναι δύο τα θέ­μα­τα που προ­κύ­πτουν α­πό τα γε­γο­νό­τα. Το έ­να μι­λά για την ε­λευ­θε­ρία του λό­γου ως πο­λι­τι­κό δια­κύ­βευ­μα και ζη­τού­με­νο σε μια πα­γκο­σμιο­ποιη­μέ­νη κοι­νω­νία της πλη­ρο­φο­ρίας. Το δεύ­τε­ρο εί­ναι το πώς το πρώ­το θέ­μα μπο­ρεί να χρη­σι­μο­ποιη­θεί για πο­λι­τι­κούς σκο­πούς, α­κό­μα και φο­ντα­με­ντα­λι­στι­κές (χρι­στια­νι­κές αυ­τή τη φο­ρά) σκο­πι­μό­τη­τες. Η ταύ­τι­ση των δύο θε­μά­των έ­χει σαν α­πο­τέ­λε­σμα την ε­πι­σκία­ση και α­πο­σιώ­πη­ση του δευ­τέ­ρου. Και η κυ­ριαρ­χία αυ­τής της ταύ­τι­σης εί­ναι α­κρι­βώς αυ­τό που πα­ρα­κο­λου­θή­σα­με τις τε­λευ­ταίες ε­βδο­μά­δες πί­σω α­πό τις ει­κό­νες του α­γριε­μέ­νου πλή­θους.
(Τις ί­διες μέ­ρες, η υ­πό­θε­ση του «γέ­ρο­ντα Πα­στί­τσιου» και η ε­μπλο­κή της Χρυ­σής Αυ­γής σε αυ­τή ήρ­θε να προ­σθέ­σει μια α­κό­μα πα­ρά­με­τρο στην ό­λη κου­βέ­ντα για τον δι­κό μας, ελ­λη­νι­κό φο­ντα­με­ντα­λι­σμό).

(Στην εφημερίδα Εποχή)