Κωμωδία και αριστερά

«Είμαι Μαρξιστής, της τάσης Γκράουτσο»

Σύνθημα του Γαλλικού Μάη


Οταν κάποιος επιθυμεί να μιλήσει για τη σύγχρονη αριστερά, τα επί μέρους χαρακτηριστικά της και τα προβλήματα της σε κάθε τομέα, προσδιορίζεται πάντα από το έτος σταθμό, 1989. Η πτώση του τείχους δεν υπήρξε μόνο η κατάρρευση ενός παρηκμασμένου συστήματος και ενός κουμουνιστικού προσωπείου, υπήρξε πάνω απ‘ όλα η νίκη απέναντι στην άλλη πραγματικότητα, σε ένα όραμα αριστερό και συνολικότερο για έναν καλύτερο κόσμο. Πολυδιασπασμένη, η αριστερά έπρεπε να συνεχίσει εφευρίσκοντας τον εαυτό της σχεδόν από την αρχή και να αναμετρηθεί με ένα διπλό αντίπαλο: το ίδιο της το παρελθόν ως μια διαστρεβλωμένη και προδομένη ουτοπία και ταυτόχρονα, την ισχύ και τη στιβαρότητα του κερδισμένου συστήματος. Ενός συστήματος που χρησιμοποίησε τη νίκη του ως απόδειξη της ορθότητάς του.

Δον Κιχώτες απέναντι στους ανεμόμυλους μιας κατασκευασμένης αλήθειας

Η σύγχρονη πραγματικότητα αντλεί τη νομιμοποίησή της από την ίδια τη φύση της. Πάνω απ‘ όλα δημιουργεί πρότυπα και καταστάσεις τέτοιες, ώστε να εμφανίζονται ως οι μόνες αποδεκτές, κατασκευάζοντας μια σχεδόν μεταφυσική σταθερότητα δόγματος, επιτρέποντας ελάχιστες αποκλείσεις. Η ουτοπία, η πίστη σε μια κοινωνία διαφορετική και δίκαιη, περιγράφεται ακριβώς με όρους ονειροφαντασίας, ως αφελής προσπάθεια ανθρώπων με καλές προθέσεις, που σαν τα παιδιά δεν δέχονται την πραγματικότητα που τους προδίδει, απλά και μόνο για να αποφύγουν τις ευθύνες τους. Οι σύγχρονοι Δον Κιχώτες έχουν να αναμετρηθούν με τους ανεμόμυλους μιας κατασκευασμένης αλήθειας, που επιβάλλει τη μόνη πραγματικότητα.
Στην πορεία της η αριστερά απέφυγε να μιλήσει για πολλά πράγματα. Δίνοντας έμφαση στην πολιτική και στην οικονομία, πολλά θέματα πολιτισμού και ιδεολογίας έμειναν συχνά στο περιθώριο, χωρίς απάντηση, χωρίς σύνδεση. Και αν κάτι τέτοιο δεν ήταν ορατό σε μεγάλο βαθμό, όταν η αριστερά είχε την πολιτιστική ηγεμονία, τώρα που η ηγεμονία αυτή περιορίζεται σε μια αναπόληση του παρελθόντος -με την κυρίαρχη ιδεολογία να εγκολπώνει ακόμα και αυτό το παρελθόν- η έλλειψη πρότασης είναι ορατή περισσότερο από ποτέ. Αλήθεια ποια είναι η κριτική της αριστεράς σήμερα για φαινόμενα όπως ο αθλητισμός, η τηλεόραση, το διαδίκτυο, η διαφήμιση, η ποπ κουλτούρα και ακόμη περισσότερο ποια η πρότασή της; Μπορεί η σημερινή αριστερά, με τα τόσα προβλήματα και κενά, να μιλήσει για θέματα που απέφυγε ή για τα οποία αδιαφόρησε σε καιρούς πολύ πιο ευνοϊκούς για ανάλυση, στοχασμό και δημιουργία; Μπορεί να χρησιμοποιήσει τα φαινόμενα αυτά χωρίς να διεκδικεί την ιδεολογική ταύτιση, ώστε να κερδίσει το χαμένο της όραμα και τη χαμένη της ηγεμονία;

Η κωμωδία εμπεριέχει την ανομοιογένεια
και την ανατροπή

Η κωμωδία είναι ένας από τους τομείς για τους οποίους η αριστερά δεν είχε ποτέ θέση. Φαινόμενο μύχιο και εγγενές στην ανθρώπινη φύση, το γέλιο παραμένει υποχρεωτικά μη καταχωρίσιμο, άναρχο και αυτοϋπονομεύσιμο, πέρα από οποιοδήποτε προσδιορισμό. Ο δογματισμός, η γραφειοκρατία και το άκαμπτο των κομουνιστικών κομμάτων αντιμετώπιζαν την κωμωδία πάντα ως εχθρό ή ως κάτι το αδιάφορο. Πώς, όμως, μπορείς να μιλάς για τον άνθρωπο και την κοινωνία στη γενικότητα τους, όταν αφήνεις εκτός της περιγραφής σου, μια τόσο βασική παράμετρο;
Στο χωρίς χάσματα σημερινό κόσμο, με την ιδεολογία του κυρίαρχη και μόνη, το άναρχο του γέλιου μοιάζει με ένα προνομιακό σύμμαχο της αριστεράς (σε επίπεδο ιδεολογίας πάντα). Ακριβώς γιατί η κωμωδία είναι αυτή που μπορεί να απονομιμοποιήσει το σταθερό και το βέβαιο, το μόνο πραγματικό. Ακριβώς γιατί το κοινά αποδεκτό είναι ο μόνιμος εχθρός της. Με όρους διαλεκτικής, η κωμωδία μπορεί να παίξει τον ιδεολογικό ρόλο της χαμογελαστής αντίθεσης, στο ήδη υπαρκτό.
Η ίδια η δομή της κωμωδίας, εμπεριέχει την ανομοιογένεια και την ανατροπή. Η ανάλυση και του πιο απλού αστείου αποδεικνύει εύκολα κάτι τέτοιο. Ένας άνθρωπος περπατά στον δρόμο και πέφτει. Οι γύρω του γελάνε. Ποιος ο μηχανισμός που προκαλεί αυτό το γέλιο; Η ανομοιογένεια που προκαλείται από μια σειρά βημάτων τα οποία αναπάντεχα σταματούν και η πτώση που επιβεβαιώνει την ανατροπή της σειράς αυτής. Δεν είναι ο βηματισμός ή ο συγκεκριμένος άνθρωπος αυτός που ανατρέπεται, είναι η ίδια η ομοιογένεια. Η σιγουριά που γεννά η διαδοχή των βημάτων και ο φόβος για μια νέα ανατροπή. Κάθε αστείο ταυτίζεται με ένα βήμα της ομοιογένειας, του αποδεκτού και του κατεστημένου που μέσα στην απλότητά του απέτυχε.
Η κωμωδία δεν ταυτίζεται με την αριστερά, ούτε καν με την πρόοδο (αν και στην συντριπτική πλειοψηφία τους οι κωμικοί είναι προοδευτικοί, η ιστορία μας προσφέρει εκκωφαντικές εξαιρέσεις, με σημαντικότερη τον Αριστοφάνη). Μπορούμε, όμως, να πούμε πως συνορεύει με τη διάθεση της ανατροπής. Ένας κόσμος σαν το σημερινό που βαδίζει τόσο στραβά και άτσαλα, ίσως να μην τελειώνει ούτε με ένα βρόντο, ούτε με ένα λυγμό, αλλά με ένα μειδίαμα κωμικής ανατροπής.

(Στην εφημερίδα Εποχή)